Þjóðviljinn - 19.01.1985, Blaðsíða 16

__________________MENNING
Sölvi Helgason
og œttasamfélagið
Sýning á verkum hans í Þjóðmínjasafni íslands
Sölvi Helgason (1820-1895)
hefur nú loks náð eyrum þjóðar-
innar eftir nærfellt níutíu ára legu
í gröf sinni. Bók Jóns Óskars
(sem þegar hefur verið fjallað um
á síðum blaðsins), sýningin í
Þjóðminjasafninu og leikrit
Sveins Einarssonar, fært upp hjá
Leikfélagi Akureyrar, eru allt
vísbendingar um endurmat þjóð-
arinnar á þessum sögulega flæk-
ingi. Eða er það einungis tilviljun
að þeim Sveini og Jóni Óskari
skyldi detta í hug að „endur-
reisa“Sölva, einmitt þegar níu
tugir voru liðnir frá láti hans?
Utangarðs-
maður
Eitthvað hefur þetta umstang
farið fyrir brjóstið á mönnum, því
einum af gagnrýnendum DV
fannst nóg um allar þessar til-
raunir til að setja slíkan auðnu-
leysingja og ræfil á stall sem
merkan og mætan listamann. Það
er dæmigert fyrir okkur fslend-
inga að við skulum alltaf missa
sjónar á því sem máli skiptir, en
leggja strax út í þras og rifrildi um
aukaatriði. Það er nefnilega
aukaatriði hvort Sölvi var snil-
lingur eða ómerkilegur umrenn-
ingur og loddari. Aðalatriðið er,
að þeim sem kaus að fara aðrar
leiðir en kotkarlsins, leiguliðans,
vinnumannsins eða hins mæra
smala, án þess að eiga nokkuð
undir sér, var útskúfað úr bænda-
samfélagi 19. aldarinnar.
Sölva var allar bjargir bannað-
ar vegna þess að hann kaus sér
hlutskipti utangarðsmannsins og
gerði þar með uppreisn gegn
afdönkuðum átthagafjötrum ís-
lenska bændasamfélagsins. Frelsi
til sjálfsákvörðunar var takmark-
að við fáa útvalda, þá sem voru af
„góðum“ ættum og höfðu næga
peninga til að hreiðra um sig á
Hviids Vinstue við Kóngsins
Nýjatorg í milli þess sem þeir
sóttu fyrirlestra við Kaupmann-
arhafnarháskóla.
í þessu sambandi er ekki úr
vegi að gera nokkurn samanburð
á þeim Sölva og Grími Por-
grímssyni Thomsen, en þeir voru
fæddir sama ár og urðu nær sam-
ferða í gröfina. Grímur fékk ekki
svo mikið sem eitt vandarhögg
fyrir að sólunda fjármunum
föður síns í veisluhöld við skála-
glamm „hversu seint sem honum
sóttist námið". Sölvi var ákærður
fyrir nauðgun, meðan Grímur
stundaði óáreittur sínar uppá-
ferðir í kaupinhánskum hefðar-
meyjafans án þess að hafa
áhyggjur af lausaleikskrógum
sem hann skildi þar eftir.
Allt víl og volæði Gríms stafaði
af því að hann komst ekki á topp-
inn í danska embættismannakerf-
inu. Til þess sáu ljótir rógberar.
„Kalinn á hjarta" hvarf hann því
aftur til fósturjarðarinnar og varð
að láta sér nægja að kaupa Bess-
astaði af kónginum. Skyldi Sölva
hafa verið hlýrra um hjartarætur
eftir að hans ljótu rógberar höfðu
kostað hann hýðingar og rasp-
húsavist fyrir þær sakir einar að
hann neitaði að gangast undir
sveitaþrældóminn? Eitt er víst að
Sölvi Helgason gat aldrei keypt
sína Bessastaði af Danakonungi.
Hann varð að láta sér nægja
ímynd menntasetursins, sem
hann dreymdi um að einhvern
tíma risi á íslandi.
Auðugt
ímyndunarafl
Einungis staurblindum getur
sést yfir teiknihæfileika Sölva.
Prátt fyrir einfeldningslegt (naíft)
yfirbragð sjálfsmynda hans og
blómaskrauts, leynir sér ekki
leiknin með penna og blýanta.
Og Sölva hrjáir ekki hugmynda-
legt harðlífi í ætt við það sem nú á
dögum gerir ófáa málsmetandi
listamenn að listrænum
heildsölum; ósjálfstæðum um-
boðsaðilum fyrir listrænar afurðir
sem þeir hafa hnotið um í surnar-
leyfi erlendis. Hann var frum-
legur og hafði óvenjufrótt ímynd-
unarafl, sem þrátt fyrir allt var
þroskað og mótað af fimum fingr-
um svo það rann aldrei stefnu-
laust yfir pappírinn.
Sumum finnst eflaust sem
myndir Sölva séu einhæfar og til-
breytingarlausar vegna lauf-
skrúðsins sem um þær bylgist og
umvefur flestar þeirra. En er
þetta eitthvað tilbreytingasn-
auðara en lauf kjarrsins í verkum
landslagsmálaranna sem ár eftir
ár völdu sér sama lundinn að yrk-
isefni og sama jökulinn í baksýn?
Ef menn rýna nægilega í verk
Sölva, koma þeir nefnilega auga
á þá taug sem tengir hann löngu
horfinni snilldarlist miðalda,
handritalýsingunum og mynd-
saumnum.
Of lítil
sýning
En hvers vegna var ekki lagt út
í veigameiri sýningu á verkum
Sölva Helgasonar? Sýningin á
Þjóðminjasafninu telur einungis
30 myndir, en safnið hefur að
geyma a.m.k. 150 verk eftir
hann. (Þá eru ótalin handrit hans
í vörslu Landsbókasafnsins og
annað í eigu einstaklinga). Skrift-
ir hans eru merkilegar og smágert
letrið sýnir vel hve pappírinn hef-
ur verið honum dýrmætur. Flest-
ar myndir hans eru útpáraðar á
bakhlið, en ólíkt mörgum
löndum sínum lét Sölvi sig margt
varða, s.s. sagnfræði, landafræði,
trúfræði og heimspeki.
Varla er hægt að bera við hús-
næðisskorti, því ef viljinn hefði
verið fyrir hendi hefði mátt nota
Bogasalinn og hafa sýninguna
a.m.k. helmingi stærri. Þannig
hefði verið hægt að sanna enn
rækilegar kenningar Jóns Ósk-
ars, sem reyndar ganga út á að
afsanna fyrri kenningar um
Sölva, þ.e. að hann hafi ekki ver-
ið annað en ómerkilegur lands-
hornaflakkari og landeyða.
En e.t.v. er lítill áhugi fyrir
endurmati á Sölva og baráttu
hans til að fá að njóta hæfileika
sinna í rígskorðuðu ættasamfé-
lagi fyrri tíma. Enn er rík í
mönnum þörfin fyrir að réttlæta
hið gamla samfélag og breiða yfir
óréttlæti þess, helgislepju sveita-
sælunnar. En gegnum hinn
þunna hjúp gægist vofa Sölva og
kastar rýrð á þessa rómantísku
fortíðarsýn. Raunar afhjúpar allt
hans líf fasískt eðli þess kerfis
sem hneppti fátæklinga í fjötra en
bar hina velmegandi á höndum
sér.
„Sœlar eru
sveitir lands...“
Vonandi verður sýningin í
Þjóðminjasafninu þótt lítil sé og
bók Jóns Óskars mönnum hvatn-
ing til að ígrunda betur gamla
bændasamfélagið, sem gat af sér
jafn ólíka menn og þá Sölva
Helgason og Grím Thomsen. Það
eru ekki aðeins íhaldssömum
Nordalistum sem veitti af að
endurskoða mat sitt á „sveita-
sælu“ fyrri tíma (Hannesi
Jónssyni sendiherra varð tíðrætt
um aldalanga lýðræðisást íslend-
inga í útvarpserindi síðastliðinn
sunnudag), heldur einnig hinum
sem rennt hafa hýru auga til fort-
íðarinnar, blindaðir af forakt á
samtímanum. Þannig varð hinum
unga Marx á í messunni þegar
hann taldi borgarstéttinni það til
lasts að hún hafði „lagt í auðn alla
lífshætti aðaldóms og húsbónda-
veldis, og hinna sælu sveita... án
allrar miskunnar slitið hin list-
ofnu lénsbönd, er tengdu saman
yfirmenn og undirgefna...“ Ætli
Sölvi hefði tekið undir slíkt róm-
antískt hjal þegar hann leit hinar
sælu sveitir úr gapastokknum,
með buxurnar á hælunum? Trú-
lega hefði hann fremur fallist á þá
skoðun Kínverja að hinn mikli
„páfi“ sögulegrar efnishyggju sé
ekki með öllu óskeikull.
HBR.
Sjálfsmynd Sölva. Myndin er úr bókinni um Sölva eftir Jón Óskar sem
isafold gaf út fyrir jól.
vaxtareikningur
Mánaðarlega eru borin saman kjör hávaxtareiknings og verðtryggðra
reikninga hjá bankanum, og vaxtabreytingar gerðar svo að
Hávaxtareikningur verði alltaf betri kostur.
Betri kjör bjóðast varla.
/