Þjóðviljinn - 01.05.1985, Síða 7

Þjóðleikhúsið sýnir
ÍSLANDSKLUKKUNA
eftir Halidór Laxness
Leikstjórn: Sveinn Einarsson
Leikmynd: Sigurjón Jóhannsson
Tónlist: Jón Nordal.
Það er til marks um hin sterku
tök sem skáldverkið íslands-
klukkan greip þjóðina þegar í
stað, að þegar hún eignaðist sitt
langþráða leikhús árið 1950 var
leikgerð íslandsklukkunnar eitt
af þremur opnunarverkum húss-
ins og jafnframt það sem mestra
vinsælda naut. Það mun hafa ver-
ið Lárus Pálsson sem átti frum-
kvæði að því að Halldór umritaði
skáldsögu sína fyrir svið og hann
átti einnig veg og vanda at' upp-
setningunni, sem varð margfræg
og ógleymanleg öllum sem sáu og
hefur vafalaust verið nánast ótrú-
legt afrek miðað við stöðu
leiklistar á íslandi á þeim misser-
um.
Þessi leikgerð varð aðeins hin
fyrsta í röðinni af fjölmörgum
leikgerðum verka Halldórs Lax
ness. Árátta leikhúsfólks að setja
skáldsögur hans á svið, og þær
vinsældir, sem þær sviðsetningar
hafa einatt notið, helgast sjálf-
sagt hvort tveggja fyrst og fremst
af þeirri sterku löngun sem fólk
hefur til að sjá ljóslifandi fyrir sér
á sviði þær persónur sem skáldið
hafði mótað svo skýrum dráttum
í bókum sínum. Og vissulega hafa
þessar stórbrotnu persónur og
þessi snjalli texti auðgað leikhús-
líf þjóðarinnar að miklum mun.
Nú er íslandsklukkan sýnd í
þriðja sinn í Þjóðleikhúsinu í til-
efni 35 ára afmælis hússins og fer
vel á því. Þessi leikgerð er um
margt breytt frá hinni upphaf-
legu, ýmislegt hefur verið fellt úr,
en einnig eru viðbætur nokkrar.
Styttingar eru mestar fyrsta hluta
verksins og virðast þær standa til
bóta og móta sýningunni skýrari
fer síðara samtalið fram í kansel-
líinu meðan etasráðið er rakað,
einsog er raunar í bókinni. Yfir-
leitt virðist sú stefna hafa verið
tekin að reyna að koma hinum
margslungna söguþræði bókar-
innar sem skýrast til skila, og er
það vafalaust til hjálpar þeim sem
ekki eru gagnkunnugir honum,
þó þetta dragi að ég held sums
staðar úr leikrænum áhrifum.
Eina tilfærslu á tilsvari á ég erf-
itt með að sættast við. í upphafi
sýningar er Jón Hreggviðsson
látinn kynna söguna og fer hann
þá með þau orð sem Arnas bað
hann að skilnaði að bera þjóð-
inni, þess efnis að ísland hafi ekki
verið selt; ekki í þetta sinn. Þegar
svo kemur að því að við sjáum
%
Arnas kveðja Jón mælir hann
ekki við hann þessi orð, sem þó
geta alls ekki haft sitt raunveru-
lega vægi fyrr en við höfum séð og
heyrt viðskipti þeirra Arnasar og
Úffelens. Sökum þess hve þýð-
ingarmikil þessi orð eru til skiln-
ings á gerðum Arnasar hlýtur
þetta að teljast meira en hæpin
ráðstöfun.
íslandsklukkan er auðvitað eitt
af rismestu snilldarverkum Hall-
dórs Laxness, kannski sú bók þar
sem myndin sem hann hefur gefið
okkur af íslandi, landinu, sög-
unni og þjóðinni, ristir dýpst og
rís hæst. Það liggur við að unnt sé
að heimfæra orð Jóns Marteins-
sonar, að breyttu breytanda, upp
af hápunktum sýningarinnar.
Þar, sem víðar, var textameðferð
Helga til fyrirmyndar. Honum
tekst að gefa persónunni þann
þunga sem henni ber.
Snæfríður er samsettari og
slungnari persóna. Hún er
drottning íslands, huldukonan
sem ríkir yfir nóttunni, en um leið
ástríðufull kona af holdi og blóði,
stolt og skapmikil. Hún sver sig í
ætt við kvenhetjur Eddu. Það er
ekki auðvelt að koma öllu þessu
fyrir í einni persónu, en Tinna
Gunnlaugsdóttir stenst þá raun
með glæsibrag. Útlit hennar og
fas er hárrétt, skaphiti og stolt
geisla af henni. Hún sýnir vel þró-
un Snæfríðar frá því hún er dutt-
lungafull yngismey í upphafi,
gegnum harðar raunir og niður-
lægingu, þar til hún sættir sig við
örlög sín í lokin. Best sýnir hún;
baráttu Snæfríðar milli tveggja
afla, ástarinnar og ættarstoltsins,
þegar hún hittir Arnas aftur íj
Skálholti og lætur undan ást
sinni.
Arnas Arnæus, þessi duli og
misvitri maður sem þrívegis svík-
ur sína huldumey, fyrst fyrir
bækur íslands, síðan fyrir rétt-
lætið og loks fyrir frelsi landsins -
hann er harmrænasta persóna
verksins og líklega erfiðust í túlk-
un. Þorsteinn Gunnarsson náði
ekki að sýna okkur harmleik hans
í allri sinni stærð, hinn bitra
ósigur, en hann náði næmum
tökum á djúpri hugsun og há-
leitum hugsjónum þessarar per-
sónu. Meðferð hans á ræðu Ám-
asar yfir Úffelen í lokin var
meistaraleg, meitluð og þung.
íslandsklukkan býr yfir miklu
safni skýrt dreginna og eftir-
minnilegra persóna. Margar
þeirra endurskapast með ágætum
í þessari sýningu. Þannig nær
Arnar Jónsson að gera innilokun
og kvöl dómkirkjuprestsins afar
Snæfríður Islandssól (Tinna Gunnlaugsdóttir) ber fé á Jón varðmann úr Kjós-
inni (Valdimar Helgason) til að hann leysi Jón Hreggviðsson undan öxinni.
Mynd: Valdís.
Klukka landsins
línur. Viðbæturnar em einkum
fólgnar í skýringum á gangi sög-
unnar sem fluttar eru milli atriða.
Þetta þótti mér orka nokkuð tví-
mælis í sýningunni, verka sem
stflbrot vegna þess að leikgerðin
er enn sem fyrr í höfuðatriðum
röð sjálfstæðra atriða sem standa
fyrir sínu og þurfa í rauninni ekki
frekari skýringa við. Þetta til-
hlaup til einskonar Nikulásar
Nickelby-aðferðar verkar utan-
gama, þó vel mætti hugsa sér að
útfæra aðferðina gagngert á verk-
ið, en þá yrði að gera alveg nýja
leikgerð.
Hins vegar virðist mér upp-
setningaraðferð Sveins, notkun
mjög einfaldaðrar sviðsmyndar
og frjálslegra skiptinga, verða til
þess að sýningin rennur mjög lið-
lega áfram, og m.a. veitir hún
möguleika á að skipta í tvennt
atriðum sem í fyrstu gerð em
samhangandi á dálítið klaufa-
legan hátt, þ.e.atriðinuí Bræðra-
tungu svo og samtölum Amasar
við Úffelen og etastráðið, en nú
á verk Halldórs, að það verði
aldrei að eilífu til neitt ísland
nema það sem Arnas Arnæus
hefur keypt fyrir sitt líf - það ís-
land sem Halldór hefur skapað í
sínum bókum.
Ýmsar af persónum íslands-
klukkunnar em af goðsögulegri
stærð. Þetta á einkum við um Jón
Hreggviðsson og Snæfríði. Það er
ekki hlaupið að því að endurgera
slíkar persónur á sviði þannig að
þær nái sinni réttu stærð, og
menn verða sjálfsagt seint á einu
máli um hvernig það beri að gera.
Jón Hreggviðsson er ímynd
þrautpíndrar en þrautseigrar al-
þýðu þessa lands, hrjúfur, kald-
hæðinn, lífseigur, laus við tál-
sýnir. Helgi Skúlason leggur
áherslu á hörku hans, gráglettni
og ískalt raunsæi. Túlkun hans er
heilsteypt og sjálfri sér sam-
kvæm, en verður kannski dálítið
einhæf. Þó tekst Helga að hefja
persónuna upp í lýríska hæð í
hinni vandmeðförnu ræðu um
Snæfríði, sem réttilega varð einn
ljósa, einkum í því atriði þegar
Snæfríður krefur hann um farar-
eyri. Framsögn Arnas er orðin
snilldarleg, hann gefur hverju
orði réttan tón, hverri setningu
rétta hrynjandi. Harald G. Har-
alds gerir drykkjuæði jungkærans
og niðurlægingu góð skil, en ég er
ekki sannfærður um að tilraunir
leikstjóra til að sýna hann í skop-
legu ljósi hafi verið viturlegar.
Róbert Amfinnsson sýnir okkur
Eydalín lögmann sem lífs-
þreyttan höfðingja, sligaðan af
böli heimsins, ráðþrota gagnvart
dóttur sinni. Guðrún Stephensen
dregur upp hárfína mynd af
flagðinu, konu Arnasar, gerir
persónuna dásamlega ógeðfellda
og túlkar af snilld fyrirlitningu
hennar á íslendingum.
Ýmsar minniháttar persónur
verða eftirminnilegar, ekki síst
varðmaðurinn úr Kjósinni sem
Valdimar Helgason mótar af
mikilli sparsemi, en þannig að
hvert orð fellur rétt. Guðbjörg
Þorbjamardóttir gæddi móður
Jóns þeirri réttu auðmýkt hjart-
ans og Þómnn Magnea gerir
meistaralega smámynd úr marg-
hrjáðri og biturri konu Jóns. Þá
er Bessi Bjarnason einkar
grátbroslegur sem hinn
misheppnaði galdramaður og
Valur Gíslason virðurlegur gam-
all þulur af Bláskógaheiði.
Þá er að geta Jónanna tveggja
útí Kaupinhafn, Martiniusar og
Grindvicensis. Þeir em með
mögnuðustu persónum bókar-
innar, en í sýningunni þóttu mér
þeir báðir einfaldaðir og skop-
færðir um of. Jón Marteinsson
verður yfirgengilega rosalegur í
meðfömm Hjalta Rögnvalds-
sonar, bæði i gervi og fasi og
leikinn af krafti og hávaða, en er
þetta sá slóttugi refur sem nær
Jóni Hreggviðssyni útúr Blá-
tumi, fær endurreista æm
Magnúsar í Bræðratungu og
drekkir honum síðan, og segir
jafnframt margar af spaklegustu
setningum verksins? Jón Grind-
vicensis er að sönnu skopleg fíg-
úra, en er hann alveg sá aumingi
sem hann verður í meðförum Sig-
urðar Sigurjónssonar? Hér er
ekki verið að setja spurningar-
merki við útfærslu leikaranna
heldur túlkunarleiðir.
Rúrik Haraldsson og Flosi Ól-
afsson era hæfilega skoplegir en
heldur tilþrifalitlir sem ráðamenn
íslands í Danmörku. Flosi virðist
vera orðinn sérfræðingur í að
hlaupa á eftir stelpum á sviði
leikhússins. Gísli Alfreðsson er
virðulegur Úffelen. Margir fleiri
koma auðvitað við sögu í sýning-
unni en yrði of langt upp að telja.
Sigurjón Jóhannsson hefur
gert einfalda og yfirleitt vel virka
leikmynd, og búningar hans eru
með sérstökum ágætum, einkum
glæsilegir búningar Snæfríðar.
Bókabruninn varð áhrifamikill;
þar fór saman góð leikmynd, lýs-
ing og leikstjórn. Jón Nordal
gerði tónlist til flutnings milli at-
riða og hljómaði hún afar þjóð-
lega en dálítið banalt.
Sverrir Hólmarsson.
Mlðvlkudagur 1. maí 1985 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7