Þjóðviljinn - 26.01.1986, Qupperneq 6

DAGSBRÚN 80 ÁRA
Dagsbrúnarmenn hafa
breytt þessu þjóðfélagi
[ hugum margra íslendinga er Verka-
mannafélagiö Dagsbrún andlit ís-
lenskrar verkalýöshreyfingar.
Ástæöan er einföld. Dagsbrún var um
áratuga skeið þaö verkalýðsfélagiö,
sem leiddi kjarabaráttuna. Önnur
verkalýösfélög hirtu molana af boröi
Dagsbrúnar aö lokinni kjarabaráttu-
lotu. Allt þartil hin stóru samflot innan
ASÍ tóku gildi leiddi Dagsbrún kjara-
baráttuna, og gerir reyndar í sam-
flotum. Þegar ræöa skal viö formann
Dagsbrúnar, Guðmund J. Guð-
mundsson, er svo sannarlega af
miklu aö taka. Því ákváðum viö Guö-
mundur aö afmarka okkur viö nokkra
áhrifamikla þætti í sögu félagsins,
þætti sem Guðmundur upplifði sjálf-
ur, í staö þess aö rekja sögu félags-
ins, enda er þaö gert á öörum staö í
þessu blaði. Guðmundurvarfyrst
beðinn um aö segja frá því þegar
hann sjálfur gekk í Dagsbrún og
hvers vegna hann geröi þaö.
Áskrifandi
að Þjóðviljanum 16 ára
Ég gekk í Dagsbrún í júlí 1943, þá 16
ára gamall. Ég vann þá hjá Hitaveitunni
viöaögrafaskurðihér í götunum. Ég var í
skóla á vetrum, en vann það sem til féll á
sumrin. Ég hafði um það grun þetta sum-
ar, að ég myndi ekki fara aftur í skóla og
gekk í félagið. Á þessum árum stormaði
um Dagsbrún og hafði gert það allt frá
svona 1938 eða 1939. Átökin voru ógurleg
og Dagsbrún var eiginlega stríðsfrontur-
inn í pólitíkinni í Reykjavík. Með þessu
hafði ég fylgst frá því ég var krakki. Og
þarna hjá Hitaveitunni var ég í stórum
vinnuhópi og þar voru málin rædd eins og
annarsstaðar. Ég vildi fá að taka þátt í
þessurn átökum og fór uppá skrifstofu
Dagsbrúnar og gekk í félagið. Þar tóku á
móti mér Hannes Stephensen og Sigurður
Guðnason. Ég þekkti þá báða lítilsháttar,
þeir áttu heima í verkamannabústöðun-
um eins og ég og því kannaðist ég við þá.
Ég gerðist þarna aðalfélagi, hafði verið
aukafélagi í sumarvinnunni, og gekk út
með rautt Dagsbrúnarskírteini.
Það má skjóta því inn hér til gamans, að
ég var líklega 16 ára þegar ég gerðist á-
skrifandi að Þjóðviljanum. Þetta var svo-
lítið skondið. Karl faðir minn keypti
Moggann og móðir mín Alþýðublaðið.
Eiginlega virkaði þetta eins og sprengja á
heimilið að ég skildi kaupa Þjóðviljann.
Ég hafði lofað móður minni að deila
aldrei við pabba um pólitík á heimilinu.
Gamli maðurinn kallaði blaðið aldrei
annað en Illviljann og hélt því alltaf. Aft-
ur á móti stóð ég hann að því hvað eftir
annað að lesa blaðið. Nema hvað að síðan
hef ég verið áskrifandi að Þjóðviljanum.
Móðir þínfylgdi Alþýðuflokknurn, fað-
irþinn Sjálfstœðisflokki, hvernig vildiþað
þá til að þú verður sósíalisti?
Án vafa er það reynsla bernskuáranna.
Kreppan var þá í algleymingi, atvinnu-
leysi og skortur hjá fólki. Að vísu liðum
við ekki skort heima hjá mér, þar sem
faðir minn var togarasjómaður. Þó man
ég eftir honum atvinnulausum. Á þessum
árum var togurunum stundum lagt í
nokkra mánuði. Ég man eftir því að
Kveldúlfstogurunum var lagt og síðan
fékk pabbi ekki pláss þegar þeir fóru aftur
af stað. Þá var hann vinnulaus frá því
vertíð hófst og þar til síldarvertíðin byrj-
aði um sumarið. Hann leitaði þá eftir at-
vinnu á eyrinni eins og aðrir og ég man
hvað það voru honum þung spor að biðja
um atvinnu við höfnina.
Nú og svo átti maður félaga, sem höfðu
áhrif á mann pólitískt, krakkar sem lifðu
skortinn, og það fór snemma að loga í
manni þetta hróplega misrétti í þjóðfé-
laginu. Blessaður vertu, ég var orðinn
rammpólitískur um fermingu, kannski
Sigurdór Sigurdórs-
son ræðir við Guð-
mund J. Guðmunds-
son formann verka-
mannafélagsins
Dagsbrúnar
ekki kominn í neinn flokk, en einlægur
verkalýðssinni.
Félag ungra
Dagsbrúnarmanna
Ég vann við höfnina þegar skæruverk-
föllin voru 1942, var í pakkhúsi. Þeir at-
burðir höfðu mikil áhrif á mann. Og þegar
ég sá framá það 1943 að ég myndi ekki
fara í skóla um haustið ákvað ég að ganga í
Dagsbrún til þess að geta tekið þátt í öllu
því sem þar var að gerast. Sósíalistar
höfðu ekki ráðið félaginu nema í rúmt ár
þegar ég gekk í félagið, en mikill slagur
hafði staðið um félagið milli hægri og
vinstri aflanna í mörg ár. Það voru þeir
Sigurður Guðnason, Hannes Þ. Stephen-
sen og Eðvarð Sigurðsson, sem unnu fé-
lagið úr höndum hægri aflanna. Þetta var
feikilega sterkt tríó. Þeir unnu vel saman
og bökkuðu hver annan upp. Samt voru
þetta ólíkir menn en kostir hvers og eins
nýttust til fulls. Það þurfti líka meira en
meðalmenn til að vinna félagið þá. Og
ekki þurfti minna til að halda því. Ár eftir
ár gerðu hægri flokkarnir áhlaup á Dags-
brún og beittu jafnvel ríkisstjórnum fyrir
sig. Þá og lengi síðan var Dagsbrún alger-
lega leiðandi afl í verkalýðsbaráttunni.
Dagsbrún var sólargeislinn.
Fórstu strax að taka þátt ífélagsstarfinu?
Já, að því leyti að ég mætti á alla fundi í
félaginu, en ég tók aldrei til máls á fyrstu
árum mínum í Dagsbrún. Það gerðist ekki
fyrr en mörgum árum síðar. Til var félag
sem hét Félag ungra Dagsbrúnarmanna
og ég tók þátt í starfi þess. Þetta var á
fyrstu árunum eftir stríð, svona 1945-
1947. Leiðbeinandi þar var Teitur Þor-
leifsson kennari. Ég tel mig hafa lært
margt gott hjá Teiti. Þetta var svona mál-
fundafélag, stofnað til að þjálfa menn upp
í félagsstörfum. Við héldum stofnfund í
Kaupþingssalnum, uppi hjá Eimskip, þar
sem borgarstjórn hélt fundi sína. Þetta var
ekki stór salur en hann var sneisafullur
þegar fundurinn var hjá okkur. Teitur var
hugsjónamaður og hafði mikil áhrif á okk-
ur strákana.
Fyrsta rœðan
Manstu hvenœr þú tókst fyrst til rnáls á
almennum Dagsbrúnarfundi?
Já, ég man það vel. Það var árið 1951.
Ég vánn þá í BÚR og þar vann líka Jón
vinur minn Hjálmarsson sem þá var erind-
reki hjá ASÍ, mikill krati. Mér líkaði ekki
það sem hann sagði á þessum fundi og bað
um orðið og sagði svo litla sögu af Jóni.
Við unnum sem fyrr segir hjá BÚR, ég var
þá trúnaðarmaður Dagsbrúnar þar. Jón
var við það að setja fisk uppá borðið til
okkar flatningsmanna. Með honum vann
við þetta piltur sem ekki var mjög sterkur
í höfðinu. Þetta var þorskur og ufsi sem
þeir voru að láta uppá borðið. Þegar búið
var að fletja um miðjan dag fóru þeir fé-
lagar til verkstjórans og sögðu: Ysan er
búin. Ég lagði útaf þessu þegar ég skamm-
aði Jón þarna á fundinum og sagði að ef
öll hans þekking væri eftir þessu væri ekki
von á góðu. Svona var nú harkan í pólitík-
inni þá, allt notað.
En hvenær komstu þá innístjórn félags-
ins?
Á aðalfundinum 1953. Þá var nýafstað-
ið eitthvert harðsvíraðasta verkfall, sem
Dagsbrún hefur háð, jólaverkfallið 1952.
Ég hafði stjórnað verkfallsvörslu í því
verkfalli. Ég tók fyrst þátt í verkfalli 1947.
Það voru hörð og mikil átök. Það var þá
sem ríkisstjórnin að undirlagi þeirra Guð-
mundar f. og Bjarna Benediktssonar lét
leggja fram sáttatillögu gegn vilja Torfa
Hjartarsonar sáttasemjara. Þessi tillaga
var felld með um 1400 atkvæðum gegn
700. Þeir ætluðu að brjóta niður sam-
stöðuna með þessu og þetta er eiginlega
það fyrst, sem ríkisvaldið fer að skipta sér
af kjarasamningum. Ríkisvaldið hafði þá
hækkað alla tolla, sem leiddi til hækkaðs
vöruverðs í landinu og Dagsbrún sagði
upp samningum og fór í verkfall. Þegar
kom að því að kjósa um þessa svokölluðu
sáttatillögu ríkisstjórnarinnar, var kosn-
ingavélum Sjálfstæðisflokks, Alþýðu-
flokks og Frmsóknar beitt til hins ítrasta.
Fyrir okkur vinstri menn var það svo sem
ekkert nýtt, þannig var það í öllum
Dagsbrúnarkosningum. Þetta var einhver
allra harðasta kosningarimma sem ég man
eftir. Hugsaðu þér, sjálf ríkisstjórnin
stjórnaði kosningunum. Auðvitað börð-
umst við með öllum ráðum, maður fór hús
úr húsi að smala mönnum á kjörstað. Það
var svo ekki minni spenningur þegar verið
var að telja. Eftir að búið var að fella
þessa tillögu áttum við í 3ja vikna verk-
falli.
Ég man eftir því að ég komst ekki á
fundinn þar sem fjallað var um samninga,
þegar þar að kom, vegna þess að Dags-
brúnarjeppinn varð bensínlaus tveimur
dögum fyrr og ég stóð á skyrtunni aftan á
vörubíl heila nótt á verkfallsverði og varð
innkulsa. Ég var fluttur á sjúkrahús með
lungnabólgu og brjósthimnubólgu daginn
eftir og hef sennilega aldrei verið jafn hætt
kominn. Þá óð karl faðir minn um og
sagði að nú væru helvítis kommarnir búnir
að drepa einn son sinn.
Jólaverkfallið 1952
Jú, það var hart verkfallið 1952. Það
stóð í 19 daga, frá 1. til 19. desember og er
síðasta verkfall, sem háð hefur verið í jól-
amánuðinum. Ég á ekki von á því að aftur
komi til verkfalls í desember. Þetta voru
hreint voðaleg átök. Höfnin var sneisafull
af skipum með jólavarninginn og kaup-
menn fengu ekki kassa í land. Meðal ann-
ars var eitt skip fullt af ávöxtum, sem
Magnús Kjaran átti. Þá kom fram brand-
arinn um að fresta jólunum, sem frægur
varð. Uppúr þessu urðu þeir vinir Magnús
Kjaran og nafni hans Kjartansson ritstjóri
Þjóðviljans. Magnús Kjartansson hafði
skrifað um þetta mál með þeim hætti að
Kjaran hringdi í hann og þakkaði honum
fyrir greinina, því að þótt hún hefði verið
skömmótt, þá hefði stílsnilldin og íslensk-
an verið með þeim hætti að betra gæti það
vart orðið. Þeir urðu síma-vinir uppfrá
þessu. Hefði verkfallið ekki leysts fyrir jól
hefði Kjaran og raunar fleiri heildsalar
orðið gjaldþrota. Það voru fyrst og fremst
kaupmenn sem þrýstu á um lausn á verk-
fallinu.
Verkfallið kom uppúr því að kjör höfðu
rýrnað svo að með ólíkindum var.
Átvinnuleysi mikið og afkoma fólks því
afar slæm. Dagsbrún sagði upp samning-
um og blés til sóknar í byrjun desember.
Það var annað en auðvelt að standa í verk-
falli í sjálfum jólamánuðinum. Þegar kom
fram yfir miðjan desember blasti við að
jólavörur yrðu engar og allsleysi hjá fólki.
Verkfallið leystist að kvöldi 19. des. og
síðan var unnið dag og nótt við að ná
vörum í land og það tókst að landa ótrú-
lega miklu.
Það sem við náðum fram í þessum
samningum voru fjölskyldubætur, vöru-
lækkun á ýmsum vörum auk nokkurrar
kauphækkunar. En mest fór fyrir allskon-
ar félagslegum réttindum.
Það lenti á mér að stjórna þessu verk-
falli. Þetta var allsherjarverkfall, þ.e. við
leyfðum ekki mjólkurflutninga. Bænda-
fyrirtækin voru hvað hörðust í andstöðu
við okkur. Þar má nefna Mjólkursamsöl-
una, og Sláturfélagið, sem voru hvað
hörðust gegn okkur. Það var erfið ákvörð-
un að setja á mjólkurverkfall, enda var
það notað á svívirðilegan hátt gegn okkur.
Logið uppá okkur miskunnarlaust. Ég
man að okkur var kennt um að hafa hellt
niður mjólk í stórum stfl. Við helltum
aldrei niður dropa. Einn mjólkurfram-
leiðandi fór niður í Lækjargötu með
ljósmyndara Morgunblaðsins með sér og
hellti niður mjólk og lét mynda mjólkina
rennandi eftir götunni. Úndirfyrirsögn
Morgunblaðsins var svo: Kommúnistar
hella niður mjólk. Svona var þetta. Ég átti
að vera forystumaður í því. Og svo spurði
Mogginn hvað mjólkurlausu börnin segðu
við svona vinnubrögðum. Enn þann dag í
dag er ég spurður hvort þetta eða hitt hafi
ekki verið á þeim árum þegar ég var að
hella niður mjólkinni. Ég hef aldrei hellt
niður dropa af mjólk, nema þá að skvettst
hafi uppúr glasinu mínu. Nei, þetta voru
ekki skemmtilegir tímar. Hugsaðu þér
andstæðurnar í þessu öllu. Neyðina hjá
fólkinu og börnin sem biðu jólanna í alls-
leysi og svo kaupmannaauðvaldið alveg
tryllt yfir því að missa af jólasölunni! Karl-
arnir gerðu kaupmenn tryllta, sögðu vera
farið að rjúka úr lestum skipanna, þeirra
sem voru með ávextina. Tryggingafélögin
hefðu ekki borgað skaðann, þar sem um
verkfall var að ræða. Það titraði allt í bæn-
um þessa daga.
Þolinmæði fólks var samt ótrúlega
mikil. Aftur á móti komu fram sjálfskip-
aðir vinir barnanna sem vildu mjólk og
ávexti. Þeirra umhyggja kom nú ekki frá
hjartanu, heldur buddunni. Auðvitað
urðum við fyrir áreitni og hótunum. Það
var hrækt á konu mína á götu og börnin
okkar urðu fyrir áreitni. Svona var þetta
hart og persónulegt.
Árekstrar á vinnustöðum
Uppúr þessu kemur þú svo í stjórn fél-
agsins og verður fljótlega starfsmaður
Dagsbrúnar?
Síðla árs 1953 var ég ráðinn til félagsins
og mitt starf var fyrst og fremst að fara á
vinnustaði, setja niður deilur og fá fram
lagfæringar á aðbúnaði og fleiru. Þá var
uppi gagnrýni á að of lítið eftirlit væri á
vinnustöðum og er enn. Mér þótti þetta
afar skemmtilegt starf, kom víða og hitti
marga. Aðal vígstöðvarnar urðu þó fljót-
lega við höfnina. Það er og alþjóðlegt
fyrirbæri að hafnir eru ókyrrustu vinnu-
staðirnir.
Þá var enn við lýði það kerfi að verka-
menn eltu verkstjórana allan daginn í von
um einhverja vinnu. Menn voru ekki
ráðnir nema í 4 tíma í einu, en það komst á
1942 að ef menn voru kallaðir til, fengu
þeir greidda 4 tíma. Því var það að þeir
voru oft ekki teknir í vinnu karlarnir fyrr
en eftir hádegi.
Hvernig var að eiga við það að fá að-
búnað bœttan á þessum árum?
O, það varoftþungtfyrirfæti. Atvinnu-
rekendur litu á það sem aukafjárfestingu
að bæta aðbúnað manna á vinnustað. Eins
var all mikið um skæruverkföll og árek-
stra niðri við höfn útaf hinu og þessu.
Hafnarverkamenn hafa alltaf verið harð-
asti kjarni Dagsbrúnar. Þeir létu ekki
troða á sér og beittu mætti sínum ef á
þurfti að halda. Mitt hlutverk var að ná
fram sáttum þegar deilur komu upp.
Þarna átti ég mína bestu vini og stuðnings-
menn og varla leið sá dagur að ég væri
ekki niðri við höfn. Ég dáðist alltaf jafn
mikið að því hvað þeir voru miklir félags-
hyggjumenn.
Eitt af því semég ogfleiri gerðum mikið
af var að fá menn til að taka sumarleyfið
sitt. Það reyndist oft erfitt að fá þá til þess,
einkum eldri mennina. Ef manni tókst að
pína þá til að taka sér svo sem eins og
vikufrí, þá komu þeir jafnvel tvisvar á dag
niður að höfn til að fylgjast með. Þeir voru
svo samgrónir þessu lífi við höfnina og
markaðurinn svo harður að fá vinnu að
þeir vildu fylgjast með þessu öllu. Sumir
karlanna fóru aldrei í sumarfrí, fannst það
tímasóun og glötuð vika að taka sér frí. Ég
veit að ótti um að missa vinnuna réð þarna
miklu um. Því hef ég alltaf litið á það sem
6 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN