Þjóðviljinn - 26.01.1986, Page 15

DAGSBRUN 80 ARA
Istaka á Reykjavíkurtjörn um 1910.

’ •'' ^
Unnið við grjótmulningsvél á Skólavörðuholti um 1920. Mulningur var notaður til gatnagerðar í Reykjavík. Verkamenn að störfum við gerð battarísgarðs árið 1914. Óþekktur Ijósmyndari. Ljósmyndasafnið.
Ljósm.: Carl Nilsen. Ljósmyndasafnið.
Starfað við Lækinn um 1906, árið sem Dagsbrún var stofnað. Óþekktur Ijósmyndari. Ljósmyndasafnið.
Stofnun Dagsbrúnar
Verkamannafelag
stofnað í Víkinni
I pakkhúsi Jóns Magnússonar frá
Skuld komu 36 daglaunamenn til
fundar síðla árs 1905. Þeir ákváðu
að stofna félag. Röskum mánuði
síðar, 26. janúar 1906, var
Dagsbrún stofnað af 384
reykvískum daglaunamönnum
Fyrir 80 árum síðan bjuggu um
8 þúsund manns í Reykjavík.
Fólk bjó þá ýmist í járnklæddum
einlyftum timburhúsum, - sem
flest voru meö rauðum þökum, -
eða nánast gluggalausum torf-
kofum, án fjalagólfs og með tié-
stromp; tákn þess að þar væru
mannabústaðir.
Tilsýndar þótti þorpið heldur
laglegt, eins og sagði í samtíma-
lýsingu, - „en þegar komið er
nær, verður annað uppi á ten-
ingnum. Strætin eru full af
óþverra og væru að öllum líkind-
um ekki hreinsuð oft á ári, ef
vindurinn tæki ekki þann starfa
að sér, því vindur blæs þar jafn-
aðarlega og afspyrnu rok með
köflum. Líkt er að segja um íbú-
ana, einkum hina fátækari, sem
er meirihlutinn, að þrifnað verð-
ur Jreim ekki hrósað fyrir.”
I þessum litla bæ voru engin
steinlögð breiðstræti né gang-
brautir, heldur misbreiðir illa
upplýstir götutroðningar, sem í
vætutíð breyttust í forareðju. Við
sumar göturnar voru rennu-
steinar semlyktuðuaf daunillum
úrgangi og sorpi frá íbúum ná-
lægra húsa. Reykjavíkurhöfn var
með sömu ummerkjum og þá er
fyrstu landsnámsmenn eru sagðir
hafa fundið öndvegissúlur í fjör-
unni.
Verslunarhús kaupmanna
stóðu sunnan við þá götu sem nú
heitir Hafnarstræti. Norðan
hennar var athafnasvæði og á
sjávarkambinum stóðu geymslu-
hús. í flæðarmálinu stóðu:
Zimsensbryggja, Smithsbryggja,
Knudtzensbryggja, Fischers-
bryggj a og Geirsbryggj a. Við þess-
ar litlu bryggjur fór fram upp-
skipun og ferming uppskipunar-
bátanna, sem voru í stöðugum
förum milli kaupskipa og lands.
Menn og konur báru vörurnar á
bakinu, eða í handbörum, af
bryggjunum og upp í pakkhús og
sömu leið með aðrar vörur í upps-
kipunarbátana. Og það var þræl-
að 14-16 tíma á sólarhring fyrir 25
aura tímakaup þegar best lét.
Þegar útslitnir uppskipunarkarl-
arnir og kerlingarnar dugðu ekki
lengur til þess starfs skrimtu þau
af ævikvöldið með störfum eins
og rennumokstri, kamarhreinsun
og vatnsburði.
Kjör Dags-
brúnarmanna
„Maður fékk ekki einusinni að
éta. Okkur var færður maturinn
niður að höfn. Svo lá hann í pakk-
húsinu, eða einhversstaðar og við
vissum oft ekki af honum fyrr en
að kvöldi þegar við vorum að fara
heim. Maður var oft blautur og
illa til hafður. Þegar skipað var
uppúr bátum var unnið hvernig
sem veður var. Það var mikil
framför þegar gúmmístígvélin
komu til sögunnar.” (Magnús J.
Bjarnason, f. 1874).
Reykjavík aldamótanna var
orðin miðstöð hinnar örtvaxandi
stórútgerðar, þar sem hagsmuna-
andstæður milli starfsstétta, -
milli launavinnu og auðmagns, -
voru orðnar ljósari en áður hafði
verið. Hinir nýju framleiðslu-
hættir í sjávarútvegi urðu vaxtar-
broddar slíkrar þjóðfél-
agsgerjunar að héldu henni eng-
vir gamlir belgir. íslenskt þjóðfé-
lag fór að taka stakkaskiptum.
Eftirspurn eftir vinnuafli dag-
launamanna jókst í þéttbýli og
fólk streymdi úr sveit á möl.
Af framansögðu mætti ætla að
það hafi verið sjómenn, þurra-
búðarmenn eða tómthúsmenn,
sem fyrstir urðu til að binda endi
á samtakaleysi verkafólks. En
það fór ekki svo. Á íslandi birtist
sama mynstur og í meginlandi
Evrópu. Iðnaðarmenn riðu á
vaðið og urðu fyrstir til að stofna
stéttarfélög.
Áður en verkafólk myndar sín
fyrstu samtök var réttleysi þess
nánast algert. Daglaunamenn
höfðu iðulega óreglulegan vinn-
utíma og 14-16 stunda vinnudag-
ur var ekki óalgengur, ef vinnu
var að fá. Enginn sérstakur mat-
artími þekktist, heldur varð fólk
„að stelast til að rífa í sig matinn
undir pakkhúsveggjunum og á
bryggjunum, eins og hungraðar
skepnur eða siðlausir mans-
menn”, eins og segir í samtíma-
heimild.
„Þá var allt borið af bryggjun-
um upp í pakkhús. Þegar þangað
var komið voru handleggirnir bil-
aðir. Það var Ijótt að detta á haus-
inn með saltpoka! Konur unnu
jafnt og karlar í timbri og kolum.
Sumar voru komnar á steypirinn.
Það var ljótt. Við höfðum aldrei
frí á sunnudögum. Það var eng-
inn matartími. Maturinn var
sendur til okkar og menn voru að
skjótast til að borða. Menn sem
unnu inni á Kirkjusandi fengu
stundum matinn sinn að kvöldi.
Hann hafði þá verið að þvælast í
bátum allan daginn. Danskur
pakkhúsmaður hjá Thomsen
reyndi einu sinni að koma því á
að allir borðuðu í einu, því þegar
menn voru að skjótast til að
borða einhversstaðar undir báti
eða húsvegg var kannski sá sem
þeir unnu með vinnulaus á með-
an, svo það var drýgra uppá vinn-
una að allir borðuðu samtímis.
En það tókst ekki vegna þess hve
mennirnir fengu matinn sendan á
misjöfnum tíma... Það hefur
margt breyst á þessum ... árum
frá því ég fæddist. Hér voru veg-
leysur og grútartýrur; ekkert vatn
nema sækja það í brunna. Það
besta sem við höfum fengið af
framförum er vatnið og rafmagn-
ið.” (Guðmundur Gissurarson, f.
1868).
í upphafi árs 1906 var tíma-
kaup verkamanns 18-25 aurar.
Þótt lög um kaupgreiðslur í pen-
ingum hafi verið sett þegar árið
1901 eimdi lengi fram eftir öld-
inni eftir af þeirri reglu að verka-
fólk tæki laun sín út í vörum með
fullri álagningu. Daglaunamenn
voru því iðulega mjög háðir
kaupmönnum og árið einn víta-
hringur skulda sem erfiðara var
úr að losna en í að komast. Eins
og nú voru nauðsynjar dýrar, en
þá var þó huggun harmi gegn, að
hægt var að kaupa sér flösku af
„allra meina bót”, - KÍNA-LÍFS-
ELEXÍR. Eða eins og segir í
einni auglýsingu:
Kína-Lífs-Elexír
„Undirrituð, sem er 43 ára
gömul, hefur í 14 ár þjáðst af
nýrnatæringu, og þar af leiðandi
óreglu í þvagláti, vatnssýki og
harðlífi, höfuðverk og almennri
veiklun. Eg hef lagt mig undir
læknishníf og opt legið rúmföst.
Á milli hef eg samt verið á fótum,
og ntér hefur fundizt eg styrkjast
við það að nota Kína-Lífs-Elexír
Erfiðismenn við grjótnám í Öskjuhlíð um 1915, þegar verið var að nema grjót til hafnargerðarinnar. Ljósm.: Magnús Ólafsson. Ljósmyndasafnið.
Waldemars Petersens, og það
hefur gefið mér tilefni til að nota
hann að staðaldri. Með því hefur
mér síðustu árin tekizt að halda
veikindunum niðri, en þau hafa
tekið að ágerast aptur, jafnskjótt
og eg hætti að nota elexírinn, þó
hafa verkanir hans hvað eptir
annað haldizt lengur, svo að það
er fullkomin sannfæring mín, að
hann muni að lokum algerlega
lækna mig af veikindum mínum.
Simbakoti á Eyrarbakka,
17. maí 1905
Jóhanna Sveinsdóttir.
Biðjið berum orðum um Wald-
emars Petersens ekta Kína-lífs-
elexír. Fæst alstaðar. Varið yður
á eptirstælingum. FÆST AL-
STAÐAR Á 2 KR. FLASKAN”
Það tók því verkamenn 8
stundir að vinna fyrir einni
flösku, en konur 16-20 stundir.
Og þótt þessi hunangsblanda hafi
átt að bæta flest mein er þó hvergi
getið um að hún linaði þreytu eða
drægi úr sliti.
Fundur í pakkhúsi
í lok árs 1905 voru þær raddir
orðnar allháværar sem vildu
binda endi á réttleysi verkafólks,
enda fyrirséðar verulegar fram-
kvæmdir í bænum. Reykjavík
komst í símsamband við umheim-
inn um haustið 1906, hafnarfram-
kvæmdir voru í deglunni, raf-
magnsmálið komst á rekspöl og
síðast en ekki síst var lagning
vatnsveitunnar skammt undan.
Aukin vinna í bænum og aukið
aðstreymi fólks gat haft í för með
sér undirboð á kaupi, en auk þess
þótti tími til kominn að draga úr
hinni takmarkalausu vinnuþrælk-
un.
„Það sem hér vantar er félag,
sem allir þeir verkamenn, sem
undir aðra eru gefnir eða stunda
hlaupavinnu geti verið í, hvaða
handverk eða starf sem þeir hafa
á hendi. Eins og kaupmenn og
iðnrekendur hafa ákveðið verð á
vörum sínum og öðrum sem þeir
láta framleiða, eins er það ofur-
eðlilegt, að verkamenn setji
ákveðið verð á þá einu vöru, sem
þeir hafa á boðstólum: vinnu-
kraftinn.”
Hér er brotið blað og hér kveð-
ur við nýjan tón, sem áður hafði
ekki heyrst á Fróni. Það var svo
kvöld eitt síðla árs 1905, að 36
menn komu til fundar í pakkhúsi
Jóns Magnússonar frá Skuld. Til
þessa fundar hafði Árni Jónsson
tómthúsmaður boðað og fengið
Sigurð Sigurðsson búfræðing til
að flytja erindi um verkamanna-
samtök í öðrum löndum. Mikill
einhugur var í mönnuin um að
nauðsynlegt væri að koma á fót
félagsskap verkamanna til að
laga vinnutímann, jafna
kaupgjaldið og takmarka sunnu-
dagavinnu. Fundurinn sam-
þykkti með öllum greiddum at-
kvæðum að stofna félag og fimm
manna nefnd sett í málið til að
undirbúa stofnunina. Þetta var
engin skrafnefnd, eða þingnefnd
eins og við þekkjum þær, sem
setjast á mál og deyða. Hér var
rösklega tekið til höndum, stofn-
skrá samin og uppkast að lögum,
- Dagsbrún var í burðarliðnum.
Fyrsta verkfallið
Föstudaginn 26. janúar þegar
klukkan var tuttugu mínútur
gengin í níu um kvöldið var stofn-
fundur Verkamannafélagsins
Dagsbrúnar settur, - þess félags
sem lengst af hefur gegnt forystu-
hlutverki í íslenskri verkalýðs-
hreyfingu. Undir stofnskrána rit-
uðu nöfn sín 384 reykvískir dag-
launamenn og töldust stofnendur
félagsins. Stofnskráin er ennþá
varðveitt og er svohljóðandi:
„Vjer, sem ritum nöfn vor hjer
undir, ákveðum hjer með að
stofna fjelag með oss, er vjer
nefnum „Verkamannafjelagið
Dagsbrún”.
Mark og mið þessa fjelags vors
á að vera:
1. Að styrkja og efla hag og at-
vinnu fjelagsmanna.
2. Að koma á betra skipulagi, að
því er alla daglaunavinnu
snertir.
3. Að takmarka vinnu á öllunt
sunnu- og helgidögum.
4. Að auka menningu og bróður-
legan samhug innan fjelags-
ins.
5. Að styrkja þá fjelagsmenn
eftir megni, sem verða fyrir
slysum eða öðrum óhöppum.”
Eitt fyrsta verk hins unga
verkamannafélags var að auglýsa
taxta sem var í raun fyrst og síðast
tilraun til að fá viðurkenningu á
samningsrétti félagsins. Taxtinn
var auglýstur 25 aurar á klukku-
stund yfir vetrarmánuðina en 30
aurar frá 1. apríl til 1. október, en
eftirvinna skyldi kosta 35 aura á
tímann. Rangt væri að segja hér
hafi verið farið harkalega af stað
eða höfð í framrni háreysti eða
djarfar kröfur.
Næsta ár hækkaði almennt
dagvinnukaup upp í 30 aura og
hélst svo óbreytt fram til vorrnán-
aða 1913. Þá hækkaði dagvinnu-
kaupið upp í 35 aura á tímann, en
ekki átakalaust. Hið unga félag
þurfti að ganga í gegnum sína
fyrstu eldraun, - tveggja mánaða
verkfall. í raun var það fyrst með
sigri þessa verkfalls að félagið
öðlaðist opinberlega viðurkenn-
ingu sem samningsaðili fyrir
reykvískt verkafólk, jafnframt
því sem það vann fimmaurinn og
fékk viðurkenndan 11 tíma vinn-
udag. Dagsbrún hafði endanlega
sannað þýðingu sína og þann
mátt sem fólst í samstilltu átaki
reykvískra erfiðismanna. Frá
þeim degi hefur Dagsbrún gegnt
forystuhlutverki í íslenskri verka-
lýðshreyfingu sem enginn ve-
fengir.
Umbœtur
Á þeim árum sem liðin eru síð-
an Dagsbrún sleit barnsskónum
hefur verkalýðshreyfingin lyft
grettistaki; oft undir forystu
Dagsbrúnar, stundum með sam-
stilltu átaki hennar og annarra fé-
laga og pólitískra flokka, en
aldrei svo að félagið hafi setið hjá
aðgerðalaust nteð hendur í
skauti.
Almennar slysatryggingar og
ellitryggingar fengust 1925.
Lög unt verkamannabústaði
1929.
Almannatryggingar 1929/
1930.
Alþýðutryggingar 1932-1935.
Vinnulöggjöfin 1938.
Orlofslögin 1942/1943.
Almannatryggingar 1945.
Atvinnuleysistryggingar 1956.
En verkalýðshreyfingin hefur
einnig knúð fram sigra sem hafa
ekki verið fólgnir í að fá heldur að
forða. Þannig barðist hún ein-
huga gegn hugmyndum um vara-
lögreglu 1925 og ríkislögreglu
1933 sem sýnt þótti að ætti að
beita í verkfallsátökum við
verkafólk. Sama var uppi á ten-
ingnum að loknu desemberverk-
fallinu 1952 er valdamenn tóku
að gæla við hugmyndir um ís-
lenskan her.
Verkamenn
sameinist!
En þrátt fyrir marga stóra sigra
er þeirri spurningu enn ósvarað
hvort gengið hafi verið til góðs
götuna fram eftir veg. Hlýðum á
Sjá næstu síðu.
14 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN
..........................................11.....

HHH
ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 15