Þjóðviljinn - 16.02.1986, Side 8

Lœri-
sveinn
galdra-
mannsins
/ tilefni ágœtra þátta um sögu
og áhrif sjónvarpsins
Skrýtin skepna sjónvarpið.
Það minnir um margt á söguna af
lærisveini galdramannsins. Sú
saga er á þá leið, að meðan
galdrameistarinn brá sér frá,
greip lærisveinn hans til töfraþula
sem fékk gólfkústinn til að auka
leti hans og bera fyrir hann vatn í
húsið. Þetta hefði allt verið í lagi
ef að lærisveinninn hefði kunnað
líka þá formúlu sem dygði til að fá
kústfjandann til að hætta að bera
inn vatn, drekkja húsinu í
vatnsaustri.
Sjónvarpið hefur undanfarin
þriðjudagskvöld verið að sýna
ágæta þætti um sögu sjónvarps,
áhrif þess og ýmsar tegundir efn-
is. Þar kom fram, að meðal
þeirra, sem stóðu við vöggu sjón-
varpsins, voru menn sem spáðu
því strax, að miðill þessi yrði hinn
versti tímaþjófur. En að öðru
leyti vissu menn lítið um það,
hvað þeir hefðu í höndunum. Og
vita varla enn.
Hin góðu áhrif
I þættinum sem fjallaði um
fréttir í sjónvarpi, kom það til
dæmis einkar vel fram, að áhrif
sjónvarps eru einatt ófyrirsjáan-
leg og mjög breytileg bæði eftir
tímaskeiðum og stýringu sjón-
varps.
Þegar tækni leyfði það, að
sjónvarpsáhorfendur væru með
styrjaldir, hungursneyð og upp-
reisn æskunnar inni á gafli hjá sér
nokkurnveginn jafnóðum og at-
burðir gerðust, þá virðast áhrif
sjónvarps hafa orðið einna mest
og að sumu leyti einna jákvæð-
ust. Sem dæmi má taka hlutverk
sjónvarpsins í því að kynna
mannréttindabaráttu Martins
Luthers Kings og það ofbeldi,
sem blökkumenn í Suðurríkjun-
um sættu fyrir aðeins tuttugu
árum eða svo, þegar þeir risu
gegn apartheidsiðum í sínu landi.
Það má færa sterkar líkur að því,
að sú aðferð sem King og hans
menn veittu, andóf án ofbeldis,
og fengin var áð láni hjá Gandhi
hinum indverska - má vera að
hún hefði aldrei borið þann ár-
angur sem raun varð á, ef að sjón-
varpið hefði ekki fylgst með tíð-
indum upp á dag hvern.
Það er á þessum árum, sem
hungrið í landi íbómanna í borg-
arastríðinu í Nígeríu kemur inn á
hvers manns skjá og vekur upp
sterk viðbrögð. Það er á þessum
árum líka, að styrjöldin í Viet-
nam er filmuð meir en allar aðrar
styrjaldir til samans - og þær
myndaskýrslur verða mjög til
þess að efla andúð almennings,
bæði í Bandaríkjunum og annars-
staðar, á því grimma stríði. Og
það er í lok þessa skeiðs, sem
kannski mætti nefna gullöld sjón-
varpsfréttamennsku, að Richard
Nixon bíður herfilegan ósigur
fyrir rannsóknarblaðamennsku
og rekur sjónvarpið flóttann með
þeim krafti, að Nixon fauk úr
embætti eins og frægt varð.
Þegar litið er yfir upptalningu
af þessu tagi mætti ætla að með
sjónvarpi væri fundinn banda-
maður réttlætis í veröldinni, tæki
til að afhjúpa glæpi, ofbeldi, mis-
rétti og fleira. En því er því miður
ekki að heilsa. Þegar á þessum
tíma kom það greinilega íljós hve
tvíbent sjónvarpið er. Aður en
sjónvarpið fór að virka gegn Ví-
etnamstríðinu hafði það um skeið
haft þveröfug áhrif - m.ö.o. eflt
stuðning við stríðsreksturinn,
vegna þess að um tíma gáfu
fréttamyndir það til kynna, að
Bandaríkjamenn og Saigonher-
inn mundu vinna stríðið.
Snýst á
verri veg
Og á þeim árum, sem nær okk-
ur eru, virðist sem flest hafi snúist
á verri veg um áhrif sjónvarps.
Bæði vegna þess hvers eðlis
miðillinn er og vegna þess, að
valdhafar kunna betur að með-
höndla hann, fjarstýra honum,
en áður.
Sjónvarpið hélt sig í námunda
við mannréttindabaráttu og mót-
mælaaðgerðir sjöunda áratugar-
ins ekki beinlínis af hugsjóna-
ástæðum (þótt einstaka sjón-
varpsmenn kunni að hafa átt sér
slíka drauma). Heldur blátt
áfram vegna þess að sjónvarpið
vill leita uppi atburði, átök, öll
tilefni til þess að blóð kunni að
renna eftir slóð. Og þetta verður
svo til þess, að hryðjuverkamenn
taka í vaxandi mæli sjónvarpið í
sínar hendur, nýta sér til hins ýtr-
asta þá möguleika til athygli sem
það gefur. Þegar bandarískri
flugvél var rænt í fyrra og flogið
með gíslana til Beirút, komu upp
mjög sterkar grunsemdir um að
fréttamenn stóru sjónvarpsstöðv-
anna hefðu keppt hart sín á milli
um hylli mannræningjanna og
kannsíci borið á suma milligöngu-
menn fé til að verða „fyrstir með
fréttina".
Fölsuð stríð
Sjónvarpssaga Víetnamsstríðs-
ins hefur orðið til þess, að þeir
sem nú á seinni árum standa í
smærri og stærri styrjöldum gæta
þess vandlega að hleypa sjón-
varpinu ekki að, nema þá undir
ströngu eftirliti. Með öðrum orð-
um: áhorfendur fá að sjá það sem
herstjórarnir vilja. Þetta hefur
gerst í Falklandseyjastríði Breta
og Argentínumanna, í innrás
Bandaríkjamanna á Grenada og
stríðið í Afganistan hefur aldrei
orðið það stórmál í vitund
heimsins, sem efni standa til, af
þeirri einföldu ástæðu, að Sovét-
mönnum tekst að halda sjón-
varpsfregnum af því stríði í lág-
marki. Þegar svo við hugsum til
þejs stríðs allra gegn öllum, sem
háð hefur verið í Líbanon í meira
en áratug, þá tekur ekki betra
við. Það stríð er alltaf í fréttum -
en þessir endalausu myndbútar
sem sýna unga menn stökkva

ARNI
BERGMANN
milli hálfhruninna húsa og konur
gráta yfir líkum fallinna og
myrtra, hafa því miður ekki orðið
til annars en að rugla sjónvarps-
áhorfendur gjörsamlega í ríminu
um það, sem hefur verið að ger-
ast í því litla landiög þar í grennd.
í þessum dæmum hefur sjón-
varpið hvorki reynst fræðandi né
afhjúpandi (Hér er náttúrlega á
heildina litið - alltaf eru einhverj-
ar ágætar undantekningar sem
reglur sanna). Meira að segja
skálkurinn Richard Nixon, sem
hrökklaðist með smán úr forseta-
embætti fyrir Watergate-
hneykslið, hann kemur aftur og
fær einskonar uppreisn æru með
frægum samtalsþætti í sjónvarpi.
Hann er skælbrosandi og rólegur
og yfirvegaður og getur treyst á
það, að flestir eru búnir að
gleyma því hve svívirðilegt Wat-
ergatemálið var (meðal annars
vegna þess að sjónvarp eyðir
minninu hraðar en alkóhólið
heilafrumunum). Hann getur
líka treyst á það, að þekkt nafn,
sem fær að mæta með góðum
fyrirvara í sjónvarp getur platað
fólk upp úr stólnum, efnt til eins-
konar falskrar kunningsskapar-
kenndar: Hann er nú maður eins
og við, greyið.
Framsókn
sljóleikans
Ekki svo að skilja: enn getur
fréttaflutningur í sjónvarpi haft
jákvæð áhrif. Einfaldast er þá að
vitna í hlut þess í að vekja samúð
og greiða fyrir aðstoð við hungr-
að fólk í Eþíópíu og á öðrum
þurrkasvæðum í Afríku. Við höf-
um líka séð þess dæmi, bæði í
heimildarmyndum og nú síðast í
leikinni mynd sem byggir á sterk-
um líkum, að sjónvarp eins og
það breska getur ýtt rækilega við
fólki sem vill láta sem atómhásk-
inn sé ekki til. En einnig í þessum
dæmum hér óttast margir, að
sjálft það mikla magn efnis, sem
flæðir að augum sjónvarpsáhorf-
enda, deyfi jafnt og þétt viðbrögð
hans og næmi. Styrjaldir í
Austurlöndum nær verði smám
saman að fullkomlega óskiljan-
legu veseni sem ekki er hugsandi
um, hungur í Afríku getir breyst í
eitthvað fastaböl sem engum
finnst hægt að gera neitt við - og
svo mætti áfram telja.
Burt frá
veruleikanum
Því sjónvarpið er ekki síst tæki
til að vísa veruleikanum frá sér.
Frá því hlutverki sagði einmitt á
mjög eftirminnilegan hátt í síð-
asta þriðjudagsþætti, sem fjallaði
um framhaldsmyndaþættina og
þá ekki síst sápuóperurnar svo-
nefndu. En flestir slíkir þættir
eiga það sameiginlegt, að þótt
þeir hafi einskonar raunsæislegt
yfirbragð, þá eru þeir smíðaðir
utan um formúlu sem er fyrst og
síðast ætlað að láta fólk gleyma
sínum eigin veruleika, losna við
hann, flýja hann. Greinilegast
kom þetta fram í frásögninni af
framhaldssögunum, sem fátækir
og ríkir íbúar Brasilíu eru nærðir
á: þar fjárfesta bankar í fram-
haldsmyndasögu sem á að bæta
ímynd bankamanna í hugum al-
mennings og kannski kostar
lyfjaframleiðandi gerð sögu þar
sem eins og óvart er sífellt verið
að sýna hans vörumerki í nám-
unda við elskulegan og trúverð-
ugan lækni. En menn skulu ekki
halda að slíkar æfingar séu ekki
stundaðar í Hollywood líka, þótt
ekki séu eins grófar og í Brasilíu.
Og þá er ekki aðeins átt við
það, að einu sinni gerðu brugg-
húsin bandarísku samkomulag
við Hollywood um það, að í
hverri mynd væri áfengis neytt „í
jákvæðu félagslegu samhengi"
eða önnur slík dæmi.
Sjálfsaðdáun
bandarískra
í Bandaríkjunum þessara mis-
sera heldur forsetinn uppi mjög
marksæknum áróðri fyrir mikil-
leika og ágæti Bandaríkjamanna.
Og það sannast sem fyrr, að eftir
höfðinu dansa limirnir. Banda-
rísk kvikmyndagerð er á síðustu
misserum stokkin að mestu burt
frá þeirri sjálfsgagnrýni sem þar
hafði skotið upp kolli um tíma.
Nei, nú höfum við Rambó og
Rocky, sem berja Rússa og
komma í klessu hvar sem færi
gefst. Og einn angi af þessari
sjálfshrifningu Bandaríkja-
manna teygir sig inn til okkar á
sunnudagskvöldum þessar vik-
urnar í sápuóperunni Blikur á
lofti. En þar er enn einn einka-
málakokkteillinn kryddaður með
stórtíðindum okkar sögu. Með
þeim einfalda hætti, að spýtu-
karlinn Robert Mitchum skálmar
í fallegum einkennisbúningi um
hina löngu ganga og upp hina
breiðu stiga sem liggja til ráða-
manna Evrópu. Og skilur allt
eins og skot réttum skilningi,
reynist sannur og góður og skyn-
samur í hverjum stórvanda - eins
þótt hann fái að eiga sín prívat-
vandræði, svo sem sápuóperan
gerir ráð fyrir.
- ÁB.
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 16. febrúar 1986