Þjóðviljinn - 28.09.1986, Síða 16

Skúll Thoroddsen hafði sigur þótt
aldrei yrði hann sýslumaður.
Þau eru mörg dómsmálin í
gegnum tíðina sem efnt hefur
verið til af pólitískum hvötum
en trúlega hafa engin þeirra
greipst jafn rækiiega í söguna
eins og Skúlamálin í lok síð-
ustu aldar. Sögusviðið í upp-
hafi er Klofningsheiði þar sem
fimm vestfirðingar leggja upp í
afdrifaríkaförog áðuren lýkur
höfðu allirvaldsmenn lands
og þjóðar komið við sögu.
Meira að segja kóngurinn í
Kaupinhafn.
Nú, tæpri öld síðar eru Skúla-
mál sett á svið í leikhúsi þjóðar-
innar og af því tilefni þykir rétt að
rifja upp aðalatriði þessa um-
fangsmikla máls og minna á það
pólitíska samhengi sem mestu
réð um framvindu þess.
Maður
finnst dauður
Premur dögum fyrir jól vetur-
inn 1891 lögðu fimm vestfirskir
SJciZlamalin r^ifjuð
Frá Klofningi
til Kaupinhavn
Valþór Mlöðversson tók saman
sveinar upp frá Eyri við Önund-
arfjörð og var förinni heitið að
Stað í Súgandafirði. Tveir Eyrar-
menn, þeir Salómon Jónsson og
Sigurður Jóhannsson, kallaður
skurður, urðu viðskila við hina
þrjá þegar komið var upp á
Klofningsfjall. Næsta kvöld kom
Sigurður skurður einn til byggða
og kvað hann Salómon hafa
veikst skyndilega þar uppi á fjall-
inu. Við leit fannst Salómon
látinn, og spunnust þegar kvik-
sögur um að Sigurður mundi hafa
verið valdur að dauða hans.
Málið kom strax til hins unga
sýslumanns á ísafirði, Skúla
Thoroddsen. Lét sýslumaður
lækni framkvæma líkskoðun og
hóf síðan yfirheyrslur í málinu
sem lyktaði með því að Sigurður
skurður var hnepptur í gæslu-
varðhald. Hafði hann bandingj-
ann með sér til ísafjarðar.
Sigurður skurður var í haldi
næstu sex vikurnar og meðgekk
ekki að hafa orðið Salómon að
bana. Varð Skúli á endanum að
sleppa fanganum en hafði reynt
ýmis ráð til að fá hann til að með-
ganga verknaðinn. Var Sigurður
skurður m.a. settur á vatn og
brauð í tvígang og átti sú ráðstöf-
un yfirvaldsins eftir að hafa af-
drifaríkar afleiðingar í för með
sér.
Laura
kemur vestur
í Reykjavík sat um þessar
mundir Magnús Stephensen,
æðsti umboðsmaður danska
valdsins og landshöfðingi. Hann
hafði oft orðið fyrir aðkasti frá
Skúla, sem hart deildi á stjórnarf-
arið, athafnir landshöfðingja og
undirgefni embættismanna
gagnvart stjórmvöldum. Honum
þótti Magnbús leggja sig lítt fram
um að berjast fyrir hagsmunum
íslendinga og lét þá skoðun sína
oft í ljósi. Hér bar því vel í veiði
fyrir Magnús Stephensen. Ákvað
hann að koma höggi á Skúla og
sendi í því skyni ungan mála-
færslumann, Lárus H. Bjarnason
vestur á ísafjörð til að rannsaka
meint harðræði sýslumanns við
Sigurð skurð. Á afmælisdegi Jóns
Sigurðssonar, 17. júní 1892 sigldi
svo póstskipið Laura inn á Isa-
fjarðarpoli og hafði lögfræðing-
inn unga innanborðs. Hóf hann
skörulega rannsókn án tafar og
hafði áður en yfir lauk rannsakað
alla embættisfærslu sýslumanns
og fundið henni margt til foráttu.
Hins vegar voru flestar ásakanir
byggðar á hæpnum rökum eins og
hinn ungi málafærslumaður átti
eftir að reka sig illþyrmilega á.
Stuðningur
við Skúla
Á næstu vikum vann Lárus vel
að þvf verkefni sem honum hafði
verið falið. Kallaði hann fjölda
manna til vitnis og kom þá vel í
Ijós hvaða fylgis Skúli Thorodd-
sen naut vestra. Fóru ísfirðingar
og héraðsmenn saman í flokkum
og kváðust albúnir að verja sinn
sýslumann ef á þyrfti að halda.
Kom raunar til þess því eitt sinn
sem oftar ætlaði Lárus að leggja
bönd á Skúla en Theódóra kona
hans gekk á milli og hefði notið
fulltingis almennings ef í odda
hefði skorist. Var oftsinnis gerð-
ur aðsúgur að Lárusi og m. a. fest-
ar upp á almannafæri tilkynning-
ar um að hann hefði verið hýddur
í votta viðurvist. Spunnust af
þeim sögusögnum mikil mál og
m.a. ortir kvæðabálkar þar sem
lögfræðingurinn ungi var hafður
að háði og spotti. Stökurnar hafa
þó orðið lífseigari og orti sr. Sig-
urður í Vigur þessa:
Það er sorglegt syndagjald,
sýnist fjúka í skjólin,
að eiga rassskellt yfirvald
á ísafirði um jólin.
Vikið frá embœtti
Prátt fyrir samstöðu heima-
manna máttu þeir sín lítils gegn
valdinu. Var Skúli sakaður um að
hafa brotið fimm greinar hegn-
ingarlaganna við yfirheyrslurnar
yfir Sigurði skurði og með ráð-
gjafabréfi 15. ágúst 1892 var
sýslumanni vikið frá embætti um
stundarsakir, eins og það hét í
bréfinu. Skipaði landshöfðingi
Lárus H. Bjarnason sýslumann
og bæjarfógeta í stað Skúla og
skiptust þeir á skjölum embættis-
ins í byrjun september.
Þegar það spurðist vestra, að
stjórnin hefði vikið Skúla frá
embætti, skoruðu ýmsir ísfirð-
ingar á hann að gefa kost á sér til
þingmennsku í sýslunni, en
skammt var til kosninga. Eyfirð-
ingar höfðu kosið Skúla á þing
1890 og hafði verið ætlun hans að
bjóða sig þar fram á ný. En þenn-
an stuðning heima fyrir ákvað
hann að nýta sér og gaf því kost á
sér. Var Skúli Thoroddsen kjör-
inn 1. þingmaður ísafjarðarsýslu
með miklum meirihluta atkvæða
en vinur hans og félagi sr. Sigurð-
ur Stefánsson í Vigur varð 2.
þingmaður sýslunnar.
Pólitísk barátta
Þótt Skúli væri nú orðinn emb-
ættislaus hafði hann margt fyrir
stafni. Hann stýrði kaupfélagi
heimamanna af röggsemi og
gerði út skip í félagi við annan.
Mestur tími hans fór þó í að sinna
hinni pólitísku baráttu og gerðist
hann brátt einn ritstjóri Þjóðvilj-
ans unga, sem hann hafði um hríð
gefið út með öðrum. Beitti hann
Þjóðviljanum óspart fyrir sig og
gerði atlögur að landshöfðingja-
valdinu sem fyrr. Fór blaðið víða,
innanlands sem utan, enda þótti
landsmönnum þessi dæmalausa
málssókn gegn Skúla fréttnæm í
meira lagi. Grunntónninn í mál-
flutningi Skúla var þó sem fyrr
baráttan gegn landshöfðingja-
valdinu og krafan um róttæka
endurskoðun stjórnarskrárinnar.
Hinn nýi sýslumaður ísfirðinga
hélt áfram málarekstri sínum og
kom að því að hann dæmdi Skúla
frá embætti 10. júlí 1893. Málið
varð honum þó ekki útgjalda-
laust því andúðin í hans garð fór
hraðvaxandi. Messufall varð á
fundum sýslunefnda sakir fá-
mennis og kærur gegn hinum
unga sýslumanni bárust hvaðan-
æva að. 597 undirskriftir úr sýsl-
unni bárust amtmanni þar sem
þess er krafist að Lárus verði taf-
arlaust leystur frá störfum.
Skipaði alþingi sérstaka þing-
neftid til að fjalla um mál Lárusar
og samþykkti Alþingi á endanum
tillögu um að leysa hann frá emb-
ætti. Hrökklaðist Lárus brátt frá
ísafirði og var veitt Snæfells- og
Hnappadalssýsla og hörmuðu ís-
firðingar lítt brottför hans. Enn
kastaði Sr. Sigurður í Vigur fram
stöku við það tækifæri:
Heldur lifnar hugur minn,
hölda fagnar skarinn,
þegar hýddi höfðinginn
héðan burt er farinn.
Skúli sýknaður
Eftir að undirréttur hafði dæmt
Skúla Thoroddsen frá embætti
ákvað Skúli að áfrýja málinu til
landsyfirréttar. Þar var undirrétt-
ardóminum að mestu hrundið og
Skúli ekki talinn hafa brotið af
sér í embætti. Hins vegar var
hann dæmdur í 600 kr sekt fyrir
„vanrækslu og yfirsjónir í emb-
ættisrekstri“.
Magnús Stephensen lands-
höfðingi var ekki ánægður með
þennan dóm og ákvað hann að
skjóta málinu til hæstaréttar í
Kaupmannahöfn. Gaf hann út
stefnu þess efnis í janúarbyrjun
1894. Skúli mun hafa sætt sig við
úrslitin í landsyfirrétti en Magnús
talið vænlegra að skjóta málinu
til hæstaréttar í þeirri von að hinn
danski dómur tæki harðar á
meintum yfirsjónum Skúla. Hon-
um varð þó ekki að ósk sinni því
ári síðar, eða 15. febrúar 1895 féll
dómur hæstaréttar þar sem Skúli
Thoroddsen var algerlega sýkn-
aður af öllum ákærum.
Landsins
yngsti ómagi
Það er til marks um stjórnar-
farið á þessum tíma að þrátt fyrir
að landshöfðingjanum mistækist
að koma höggi á Skúla sýslumann
Thoroddsen, neitaði hann að
setja hann í embætti á ný. Nefnd
sem Alþingi skipaði 1895 til að
rannsaka Skúlamálið mótmælti
harðlega ávirðingum landshöfð-
ingja og taldi einsýnt að þær væru
af pólitískum ástæðum. Magnús
Stephensen lagði til að Skúli yrði
ekki skipaður sýslumaður vestra
heldur gefinn kostur á tekju-
minna embætti sýslumanns í
Rangárvallasýslu. Skúli neitaði
því boði strax og kvaðst ekki láta
setja sig niður sem hreppsómaga.
Því varð að ráði að með kon-
ungsbréfi 31. maí 1895 var lausn
Skúla frá embætti endanlega
staðfest og hann settur á eftir-
laun, 36 ára gamall. Páll sýslu-
maður Einarsson skrifaði Skúla
vini sínum nokkru síðar og end-
aði bréf sitt á þessum orðum:
„Heilsaðu konunni og lifðu vel,
þú landsins yngsti ómagi“.
Atlagan mistókst
Þrátt fyrir að Skúli Thorodd-
sen yrði aldrei sýslumaður á ný,
mistókst þessi atlaga landshöfð-
ingjavaldsins á hendur honum.
Peðið á þessu skákborði
stjórnmálanna var Lárus H.
Bjarnason. Það er til marks um
réttláta embættisfærslu Skúla að
þrátt fyrir ítarlega athugun hins
færa lögfræðings á 8 ára sýslu-
mannsferli hans komst dóms-
valdið að þeirri niðurstöðu að
honum hefði orðið á einn form-
galli í embætti og hann svo lítil-
fjörlegur að ekki væri hegnandi
fýrir.
Frá því vestfirðingarnir fimm
lögðu á fjallið hafði nú mikið vatn
til sjávar runnið. Af því ferðalagi
spannst slíkur urmull málaferla
að einstakt er í sögu þjóðarinnar.
Þar komu við sögu sýslumaður,
bæjarfógeti, amtmaður, landfó-
geti, landritari, landshöfðingi,
ráðuneytisstjóri, ráðgjafi og kon-
ungur. Allir dómar fengu það til
meðferðar og Alþingi eyddi
drjúgum tíma til að fjalla um
Skúlamál.
Augu manna
opnuðust
Skúli Thoroddsen var sigur-
vegarinn í þessum einstæðu
dómsmálum. Hann hlaut sýknun
dómsvaldsins og aðdáun alþýð-
unnar. En þetta mál kostaði hann
embætti sem hann hafði búið sig
undir og mikinn tíma og starfs-
krafta, sem ugglaust hefðu nýst
til annarra betri verka. En það
sem Skúli sjálfur taldi mikilvæg-
ast var að málaferlin opnuðu
augu manna fyrir hinu bága
stjórnarfari og hleypti þeim kapp
í kinn að krefjast úrbóta á stjórn-
arháttum.
Lýkur hér frásögn af Skúlamál-
um. -v.
. Lárus H. Bjarnason var hand-
bendi landshöfðingja og peð á tafl-
borði stjórnmálanna.
.16 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 28. september 1985