Þjóðviljinn - 20.12.1986, Side 7

Umsjón:
Ólafur
Gíslason
Loftur Guttormsson
Islensk vísindasaga
Sókrates tekur viö eiturbikarnum í Aþenu árið 399 f.Kr.
Þorsteinn Vilhjálmsson:
Heimsmynd á hverfanda hveli I
Mál og menning 1986
Það verður að teljast til tíðinda
að út er komið frumsamið rit á
íslensku um vísindasögu. Slíkum
fræðum hefur almenningur hér á
landi helst getað kynnst undan-
farna áratugi af ritverki Ágústs
H. Bjarnasonar, Sögu
mannsandans, sem nú er mjög
komið til áranna. Auk þess er
það almenn hugmyndasaga og
þróun vísindalegrar hugsunar er
aðeins einn af mörgum þáttum
hennar. Þá er þess að gæta að á
síðustu áratugum hefur verið
mikil gróska í vísindasögurann-
sóknum og almennur áhugi á
þeim farið vaxandi, ekki síst eftir
að Thomas Kuhn birti árið 1962
rit sitt, The Structure of Scientific
Revolutions, sem síðan hefur orð-
ið víðfrægt.
Það rit sem hér er til umræðu,
Heimsmynd á hverfanda hveli
eftir Þorstein Vilhjálmsson dós-
ent, er raunar ekki almenn vís-
indasaga í vanalegum skilningi
heldur saga stjarnvísinda og
heimsmyndar. í þessu riti segir
frá „heimssýn vísindanna frá
öndverðu fram yfir daga Newt-
ons” (þannig hljóðar undirtitill
fyrra bindis sem nú liggur fyrir).
Fyrir höfundi vakir, að eigin
sögn, ekki aðeins að segja sögu
heldur einnig að vekja til um-
hugsunar um vísindaheimspeki-
legar spurningar, t.d. hvað ein-
kennir vísindi, hvernig tengjast
þau samfélagi og umhverfi og
hvað ræður framvindu þeirra?
Höfundur telur sig í flokki þeirra
sem vilja stuðla að því að brúa bil
hugvísinda og raunvísinda - enda
sé fátt betur til þess fallið en ið-
kun vísindasögu. Jafnframt
kveðst hann gjarnan vilja „sýna
fram á, að hægt sé að skrifa um
þessa hluti á þann hátt að auð-
skilið sé almenningi” (bls. 12).
Þorsteini er mikið í mun að var-
ast þá fallgryfju sem kallast tíma-
skekkja en hann kýs að nefna
söguskekkju (er það betri þýðing
á anachronism?) - þá til-
hneigingu manna að meta liðna
atburði á forsendum síns eigin
tíma. Til þess m.a. að rétta af
kompásinn fjallar hann í fyrsta
kafla um „hvað það er í gangi
himintungla sem við sjáum með
berum eigin augum” (s. 13).
Þannig vill hann leiða lesandann í
spor þeirra sem í árdaga höfðu
ekki við annað að styðjast en
skilningarvit sín og dómgreind til
að átta sig á heimsmyndinni. Síð-
an hefst hin sögulega frásögn:
uppruni stjarnvísindanna er rak-
inn aftur til forsögulegra tíma (á
getsagnakenndan hátt eins og
viðbúið er) og hinna fyrstu menn-
ingarríkja í „frjósama hálfmán-
anum” og Egyptalandi. Hér er
einkum lögð áhersla á framlag
hinna fornu menningarþjóða til
þess tímatals sem er grundvöllur
nútímalegra tímatalsreikninga
Vesturlandabúa, sem og til
stærðfræðilegrar stjörnufræði
(hið síðarnefnda á við Súmera/
Babýlóníumenn). Frásögnin er
hér tiltölulega almenns eðlis;
öðru máli gegnir um framhaldið
þar sem segir frá árdögum forn-
grískrar menningar: hér koma
fyrst til skjalanna nafngreindir
heimspekingar þannig að unnt
reynist að feðra tilteknar hug-
myndir, allt frá „vatnskenningu”
Þalesar frá Mfletos til atómkenn-
ingar Demókrítosar. f fjórða
kafla ræðir svo um straumhvörfin
miklu á blómaskeiði forngrískrar
og hellenistískrar menningar
þegar „heimspekin færðist niður
úr skýjunum” (Ciceró). Hér
verður fyrirferðarmest í frásögn
Þorsteins þrístirnið Sókrates,
Platón og Aristóteles; um sól-
miðjuhugmynd Aristarkosar og
stjörnufræði Ptólemaíosar,
„ÍCópernikusar fornaldar”, er
einnig fjallað ítarlega og er meira
nýmæli í íslensku riti að þeirri
umfjöllun; efnið er líka í brenni-
depli þessarar heimsmyndasögu.
Hér leiðréttir höfundur m.a. þá
útbreiddu ranghugmynd að
menn hafi fram eftir öldum haft
fyrir satt að jörðin væri flöt.
í næstsíðasta kafla þessa bindis
- Myrkur á miðöldum? - er gerð
mjög áhugaverð grein fyrir með-
höndlun kirkjufeðranna og
skólaspekinga miðalda á hinum
forngríska þekkingararfi. Um af-
stöðu hinna fyrrnefndu eru eftir-
farandi fullyrðingar Tertúllíanus-
ar býsna dæmigerðar: „Vér þurf-
um engrar forvitni við úr því að
vér höfum Jesúm Krist, engra
rannsókna við úr því að vér höf-
um eignast guðspjallið” (s. 188).
Þessi eindregna afneitunaraf-
staða breyttist mjög þegar líða
tók á miðaldir og kirkjan var orð-
in óumdeild og bjargföst stofnun;
þá hófst söguleg sambræðsla
hinnar klassísku heimsmyndar og
kristinnar sköpunarsögu er náði
fullkomnun hjá heilögum Tómasi
frá Akvínó. Eins og höfundur
sýnir ljóslega gegndu Arabar lyk-
ilhlutverki fyrir þessa sam-
bræðslu með því að varðveita og
ávaxta menningar- og vísindaarf
fornaldar.
Bókinni lýkur með ítarlegri
umfjöllun um sólmiðjukenningu
og stjörnufræði Kópernikusar,
„kópernísku byltinguna”. En
höfundur sér merki um aðfara
hennar í „starfi merkra fræði-
manna í Evrópu á síðmiðöldum”,
náttúrspekinganna Ockhams,
Buridans og Oresmes. Kveðst
hann eiga bágt með að trúa öðru
en hugmyndir þeirra „hafi með
einum eða öðrum hætti haft áhrif
á síðari þróun þegar menn eins og
Kóperníkus og Galileo koma til
sögunnar” (s. 216). Er hér vikið
að því úrlausnarefni vísinda- og
hugmyndasögunnar sem hefur
dregið svo mjög að sér athygli
fræðimanna á síðari árum - og
Nafn rósarinnar er með vissum
hætti angi af.
☆
Með stuttaralegri greinargerð
fyrir helstu efnisþáttum þessa
bindis er raunar fátt eitt sagt um
gildi þess. Bókartextinn hefur
stuðning af 58 myndum og eru
fjölmargar þeirra beinlínis til
skýringar á meginviðfangsefn-
inu, afstöðu himintungla (og
landa) eins og hún hefur birst lær-
dómsmönnum í tímans rás.
Myndirnar gera það að verkum
að margt sem ella myndi birtast
leikmanni í þoku verður deginum
ljósara. Hér bætast við ekki færri
en 18 töflur sem geyma flestar
tímatalsyfirlit yfir helstu viðburði
í stjórnmála- og menningarsögu
árþúsundanna sem hér er farið
yfir. Töflurnar, ásamt nokkrum
sögukortum (í myndaflokknum),
auðvelda lesandanum mjög að
greina fyrirbæri vísindasögunnar
í samhengi við almenna fram-
vindu sögunnar. Jafnframt ver
höfundur talsverðu rúmi í upp-
hafi kafla í lýsingu á aðstæðum og
einkennum hvers meginskeiðs
eða menningarsvæðis. Spássíu-
fyrirsagnir veita svo góða yfirsýn
yfir efnisatriði á hverri opnu.
Með þessari uppsetningu er rit-
ið gert mjög aðgengilegt og að-
laðandi; gerð sjálfs textans leiðir
til hins sama: hann er með óvana-
lega persónulegu yfirbragði (af
fagriti að vera), höfundur fer
síður en svo í felur með sitt „ég”!
Þá skírskotar hann oft til íslenskr-
ar sögu og kunnuglegra menning-
arfyrirbæra í samtíð okkar eins og
stjörnuspeki, spíritisma o.þ.h.
Fæ ég ekki betur séð en Þorsteini
| hafi tekist með ágætum að efna
fyrirheit sitt um „auðskiljan-
leika”.
Ekki er minna um það vert að
ritið svarar jafnframt þeim kröf-
um sem gerðar eru til fræðilegrar
umfjöllunar: í textanum er vísað
til heimilda aftanmáls, birt heim-
ildaskrá sem og nafna- og atriðis-
orðaskrá. Þá er akkur í skrá yfir
fræðiorð með skýringum; getur
þar að líta ófá nýyrði, þar af eins-
taka yfir fyrirbæri sem kunnug
eru undir öðru heiti á íslensku
(t.d. útleiðsla í merkingunni af-
Ieiðsla (dekuction)).
Þessa tvíþættu kröfu, þ.e. al-
þýðlega framsetningu og fræði-
lega umfjöllun, hefur Þorsteini
tekist að samrýma mæta vel.
Hann heldur fast að lesandanum
mörgum álitamálum vísindasög-
unnar, m.a. þeim sem stafa af
heimildafæð eða túlkunarvanda.
Eins vekur hann til umhugsunar
um ýmsar veigamiklar („kuhn-
ískar”) spurningar m.a. varðandi
samfellu/rof í þróun vísindanna. í
þessu skyni vitnar höfundur ósp-
art í seinni tíma fræðimenn, teflir
fram andstæðum sjónarmiðum
og leggur einatt sitt eigið mat á
þau. Oft tekst höfundi hér vel til
en stundum þykir mér hann helsti
örlátur á beinar tilvitnanir í
starfsbræður sína, hefði betur
stytt þær sumar hver j ar eða endu-
rsagt með eigin orðum. Öðru
máli gegnir um beinar tilvitnanir í
gerendur þessarar sögu sem fá
talsvert rúm á síðum bókarinnar.
Þær eru yfirleitt vel til fundnar og
nýttar skynsamlega til þess að
varpa ljósi á hugmyndaheim
samtímans.
☆
Það er áreiðanlega ekki á færi
annars en raunvísindamanns að
greiða úr flækju þeirra heims-
mynda sem menn hafa búið sér til
í sögunnar rás. En staðgóð þekk-
ing í eðlisfræði og stjörnufræði
hrekkur án efa skammt, ein sér,
til að miðla sögu á borð við þá
sem hér liggur fyrir. Til þess þarf
raunvísindamaðurinn að ganga í
bandalag við sagnfræðinginn.
Við fyrstu yfirsýn virðist mér að
Þorsteini Vilhjálmssyni hafi tek-
ist einkar vel að hagnýta sér
innsæi og verkfæri beggja. Ritið
er mjög vandað að allri gerð og
sérdeilis skemmtilegt aflestrar.
Loftur Guttormsson
Laugardagur 20. desember 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7