Þjóðviljinn - 29.03.1987, Side 8

MENNING OG LISTIR
Um síðustu helgi hélt Al-
þýðubandalagið mál-
stefnu um menningu og
listir á Hótel Sögu. Mjög
vel tókst til með málstefn-
una og sótti hana fjöldi
manns. Fulltrúar flestra
listgreina héldu framsögu-
erindi og birtast hér erindi
Einars Kárasonar, rithöf-
undar um bókmenntir og
erindi Halldórs B. Runólfs-
sonar, myndlistarmanns
og listfræðings, um mynd-
list.
Halldór Björn Runólfsson
Blinda og
fortíðar-
dýrkun
Það væri betur ef vandamál
myndlistar væru einungis
fjárhagslegs eðlis. En því
miður er langt í frá að þau geti
talistsvo léttvæg. Bakvið
þrengingar íslenskra
listamanna liggurnefnilega
miklu alvarlegri hlutur; eða í
fáum orðum sagt:
skilningsleysi alls þorra
landsmannafyrir starfi þeirra
og verðleikum. Þrenntkemur
til: léleg menntun; blinda
gagnvart menningu líðandi
stundar og skefjalaus
fortíðardýrkun byggð á
misskilningi og fölskum for-
sendum.
Fyrsta atriðið varðar almennt
skólahald í landinu og ítroðslu-
tækni þá sem viðgengst þar á
öllum sviðum. Ekki þarf að blaða
lengi í hinni margumtöluðu
OECD-skýrslu til að skilja
hversu mjög skapandi hugsun og
tjáning er fyrir borð borin í hér-
lendu skyldunámi. Að vísu stend-
ur myndlist mun betur að vígi í
grunnskólum en bæði ritlist og
tónlist. Koma þar til mynd-
menntir; yfirleitt kenndar af vel
þjálfuðu fagfólki. Þótt undarlegt
megi virðast er engin samsvar-
andi kennsla í ritlist, enda eru til-
tölulega fáir, íslenskir unglingar
skrifandi, þrátt fyrir áratuga-
hangs á skólabekk.
En vankunnátta í munnlegri og
ritrænni tjáningu kemur ekki í
veg fyrir það að nemendur læri að
bera tilhlýðilega virðingu fyrir ís-
lenskum bókmenntum. Þótt sú
virðing sé oft blandin fagurfræði-
legri náduld það, er ómótstæði-
legri þörf fyrir að afskræma verk
látinna listamanna með velgju,
oflofi og marklausri upphafn-
ingu, þá kemur hún lifandi rithö-
fundum til góða á ýmsan hátt.
Alltént kunna íslendingar enn að
greina milli meiningarríkra bók-
mennta og inntaksrýrra neðan-
málsritverka, hvar svo sem
smekkur þeirra liggur.
Þessu er ekki að heilsa varð-
andi myndlist jafnvel þótt mynd-
menntakennsla sé hin sæmileg-
asta eins og áður var getið. Ein-
ungis fáir kunna að greina hismið
frá kjamanum þegar myndlist er
annars vegar. Þeir eru margfalt
fleiri sem vaða reyk; sumir hverj-
ir svo blint að þeir kjósa fremur
að auglýsa fákunnáttu sína með
ofstopa, en snúa frá villu vegar
síns vegar. Samt hefur það aldrei
gerst í sögunni að framsækin list
hafi látið í minni pokann fyrir
afturhaldssömu ofstæki. Vissu-
lega hefur hún mætt andstöðu og
henni misjafnlega harðri, en á
endanum hefur hún ætíð farið
með sigur af hólmi.
Góð menntun mundi á auga-
bragði gera lýðum ljósar þessar
staðreyndir. Um leið ga i hún
flett ofan af annarri va_.þekk-
ingu, svo sem þeirri að gildi
myndlistar felist í náttúrulausri
eftiröpun; yfirborðslegum og
innantómum tæknibrellum og
síðast en ekki síst: smáborgara-
legri ósmekkvísi. Alltof margir
íslendingar halda nefnilega að
verðleikar myndlistar felist í
skreytigildi hennar, hvort verkið
passi við morgunslopp frúarinn-
ar, bleika litinn í klósettskálinni,
bróderaða klukkustrenginn,
jólaplattana, hörpudiskasettið;
ellegar „Drottinn blessi heimilið“
á lökkuðu birkifjölinni. Sam-
kvæmt slíku mati ætti gildi bók-
mennta að felast í skinnbandi og
gullkili og gæði tónlistar í rósótt-
um píanóflygli með kristalsstiku í
anda hins nýlátna Liberaces.
Ágætu samkomugestir! Ég veit
að þið skiljið hvert ég er að fara.
En hví í andskotanum er þá ekk-
ert gert í málunum? Hvers vegna
ráðast menntamenn þessa lands,
þeir sem eiga að teljast útverðir
mennta og menningar, ekki gegn
svo skrínlagðri heimsku? Eru
þeir of hræddir um sinn hag, eða
of latir til að berjast? Ónei! Þeir
eru einungis flæktir í net blekk-
inga. Þeir sjá ekki þann þrótt og
ónýttu möguleika sem leynast í
menningu líðandi stundar. Þeir
eru ofurseldir falskri fortíðar-
dýrkun; söknuði eftir einhverju
sem aldrei var til og pólitískri
glópsku sem gerir þá beinlínis
andsnúnasamtíð sinni og nútíma-
listum.
Tökum sem dæmi skrif eins
ágæts frambjóðanda Alþýðu-
bandalagsins í fyrsta kosninga-
blaði flokksins á þessu ári. Þar
kom fram að hann taldi lágkúru
íslenskrar menningar stafa af setu
bandaríska hersins á Miðnes-
heiði. Sömu sjónarmið viðraði
Einar Kórason
Skynsamleg
stjórnviska
að efla bók-
menntirnar
Frá málstefnu Alþýðubandalagsins um menningu og listir á Hótel Sögu um
síðustu helgi. Fremst á myndinni er Einar Kárason, rithöfundur. Til hliðar við
hann má sjá Halldór B. Runólfsson.
Þegar rætt er um opinbera
styrki til þeirra sem skrifa
bækur á íslensku er umræðan
gjarnanáþá leiðað
rithöfundareigi heimtingu á
peningum frá ríkinu útaf hinu
og þessu. Þettaverðureinsog
hversdagsleg launabarátta,
og séð frá þeim sjónarhóli er
ríkinu mest í hag að komast af
með að borga sem allra
minnst. Síðan velti það á
seiglu og samstöðu
höfundanna hversu mikið
þeim tekst að svæla út úr
viðsemjendum sínum.
Þetta er mikil þvæla, og sér-
staklega er það sárgrætilegt að
heyra höfundana heyja sína bar-
áttu á þessum nótum, enda verða
allir mjög fljótt leiðir á heimtu-
frekum vælukjóum.
Það er ekki þetta sem málið
snýst um. Það sem mestu máli
skiptir í þessu sambandi er að það
er fyrst og fremst skynsamleg
pólitík og stjórnviska af hálfu
þeirra sem samfélaginu ráða og
stjóma, að efla sem mest bók-
menntimar í landinu. Enda má
leiða að því gild rök að þessi þjóð
eigi líf sitt bókmenntunum að
þakka. Án þjóðmenningar væri
þessi þjóð ekíci til, og þjóðmenn-
ing íslendinga er fólgin í bók-
menntunum. Án bókmenntanna
hefði þjóðin aldrei getað þraukað
af hörmungar fyrri alda. Þegar ís-
lendingar fóm að rétta úr kútnum
á síðustu öld sóttu þeir styrk sinn í
bókmenntirnar. Með tilvísun til
þeirra var sjálfstæðisbaráttan
háð. Án bókmenntanna hefði ís-
lendingum varla tekist að varð-
veita þjóðareinkenni sín á þessari
öld.
Og það er ekki bara þjóðar-
heildin sem nærist bókmenning-
unni. Grænlendingar eiga það
sameiginlegt með íslendingum
að búa í harðbýlu, afskekktu,
strjálbýlu og yfir höfuð næstum
vonlausu landi. Hvar sem Græn-
lendingurinn fer verður landið
honum óskiljanleg byrði, og að-
eins þeir sem sterkust hafa beinin
kikna ekki undan fargi jökulsins.
Meðan íslendingar spígspora um
veröldina roggnir og uppveðraðir
yfir að vera af þessari útvöldu
þjóð sem bókmenntimar segja
frá. Þannig að það er varla neitt
álitamál að þeir sem settir hafa
verið til að ráða málum lands-
manna geta varla gert neitt
heimskulegra en að láta bók-
menntimar drabbast niður. Þótt
íslendingum gangi flest sæmilega
í haginn um þessar mundir er
ákaflega varasamt að treysta því
að svo muni verða um alla fram-
tíð. Og það yrðu ólagleg eftir-
mæli sem þeir ráðamenn þjóðar-
innar fengju sem gæfu engan
gaum að meginþætti þjóðmenn-
ingarinnar á þeim tímum þear allt
lék í lyndi.
Á þrettándu öld mun flokkur
manna á íslandi hafa haft sagna-
ritun að aðalstarfi. Á annan hátt
hefðu allar þær miklu bækur sem
þá vora færðar í letur aldrei hafa
orðið til. Og það er enn það sama
uppá teningnum núna; við getum
ekki reiknað með neinni bók-
menntasköpun af viti á þessu
landi án þess að hér séu starfandi
í fullri vinnu sæmilega margir at-
vinnurithöfundar. A þetta geta
yfirleitt fæstir vitibomir menn
fallist. Spumingin er hinsvegar
sú, hveraig eigi að tryggja þess-
um mönnum lifibrauð.
Þar komum við að draug sem
íslenskir höfundar hafa á seinustu
áratugum þurft að glíma við, sem
er krafan um að „markaðurinn“
verði látinn ráða því hverjir skuli
fást við ritstörf. Það þarf ekki að
hugsa lengi til að átta sig á hversu
það er menningarfjandsamlegt
þetta sjónarmið, sem við skulum
kalla „arðsemissjónarmið“. Það
má til að byrja með benda á í því
sambandi að hefðu menn aðhyllst
þetta sjónarmið í gegnum tíðina
væri engin menning til í veröld-
inni. Óvíst jafnvel að nokkurt
mannkyn væri til. Engin af þeim
menningarverðmætum eða lista-
verkum sem sígild kallast vora
sköpuð með það fyrir augum að
þau hefðu náð að borga sig upp
peningalega fyrir lok næsta upp-
gjörstímabils. Það stóð aldrei til
að selja eitt einasta eintak af ís-
lendingasögunum, eða Gamla
testamentinu, svo dæmi séu
tekin, þannig að útfrá arðsemis-
sjónarmiðinu borgaði sig alls
ekki að skrifa þessi verk. Einnig
má benda á að þrátt fyrir að ís-
lendingar séu ákaflega duglegir
að kaupa bækur, þá er markaður-
inn samt einfaldlega of lítill til að
geta borið uppi lágmarksfjölda
atvinnurithöfunda. Og að láta þá
staðreynd ráða ferðinni í þessum
efnum jafngilti því að viðurkenna
að íslendingar væra of fámennir
til að halda uppi sjálfstæðri
þjóðmenningu.
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 29. mars 1987