Þjóðviljinn - 30.11.1988, Page 6

BÆKUR
Einar Már Guðmundsson
UT UR HVUNN-
DAGSLEIKANUM
Einar Már Guðmundsson.
Leitin að dýragarðinum. Sögur.
AB 1988.
Þessar átta smásögur Einars
Más Guðmundssonar eru með
ýmsum hætti í stílinn færðar. En
þær eiga sér samnefnara í því
flestar að segja frá einæði, frá á-
stríðu eða hugmynd sem hefur
læst klónum í manneskjurnar og
tekið sér firnavald yfir þeim sem
þær munu að öllum líkindum
kikna undir. Svo mikið vald
reyndar, að eins er víst að rammi
sennileikans og hvunndags-
leikans láti undan og furður ýmis-
legar fari á kreik og hver hefur á
móti því nú til dags?
Þetta kemur strax upp í fyrstu
sögunni sem heitir „Sending að
sunnan“. Þar segir frá harkfalla-
bálki sölumanns sem hefur fest
sig í mjúku holdi Elsu, sem rekur
vefnaðarvörubúð norður í landi,
og má hann sig hvergi úr því helsi
hræra. Nokkuð skondin saga
reyndar um ástarinnar hlálega
tortímingarafl. Næsta saga sver
sig enn sterkar í einæðisætt en er
samt hvunndagslegri einhvern-
veginn og læst í hefð. Hún heitir
„Malbikunarvélin“ og segir frá
Jakobi sem eitt sinn var ráðu-
neytisstjóri en situr nú við og
skrifar endalausar endurminn-
ingar sínar með fulltungi skrifara
síns og óhugnanlegs minnis með-
an börnin í götunni gera sig líkleg
til að hrella úr honum líftóruna.
Því Jakob er einn hinna mörgu
manna sem eiga heima í smá-
sögum og eru í styrjöld við
fjandsamlegt mannkyn, í þeirri
styrjöld eru margar orustur háðar
- við ket og aðra óhollustu, við
kvenfólkið, bókmenntirnar, leik-
húsin og kommúnistana. í sögu
sem þessari kemur það vel fram
að Einari Má eru allir vegir færir í
ritmennsku, en það er ekki þar
með sagt að hann bæti nokkru við
sína hæð í hverri atrennu.
Með öðrum orðum sagt: sög-
urnar eru misjafnar. Stundum
reynist erfitt að finna í þeim púðr-
ið eins og í sögunni „Þegar örlag-
avindarnir blésu“. Þar segir frá
hjónunum Nönnu og Nikulási
sem reka vefnaðarvöruverslun og
eru að aka inn í stórslys kvöld eitt
með draugagang í sálinni og allt
um kring og um þau næða vind-
arnir eirðarlausu og yfir skína ör-
lagastjörnur: Sæll vertu Heine-
sen! En því miður tekst ekki
sannfærandi sambúð milli mann-
eskjunnar og upphafinnar og
metnaðarmikillar umgjörðar
sögunnar. Aftur á móti verður
allt annað uppi í sögu sem leikin
er á svipuðum nótum og heitir
„Regnbogar myrkursins“. Vikt-
or, ungur drengur, situr í tungls-
ljósi á bryggjusporði í litlu plássi
og yfir honum skína stjörnur sem
eru honum meira virði en vinir og
kannski heyrir hann rödd sem
segir honum að stökkva í sjóinn
og honum er með naumindum
bjargað frá drukknun. Þessi atvik
lifa með honum síðan, enn í dag
líða öldurnar undir iljum hans og
grænir straumar leika um hann.
Hvers vegna? Einar Már smíðar
gátukerfi og leysir úr því af ærn-
um hagleik, hvað eftir annað er
vikið til upphafsins og í hvert
skipti bætt við tíðindum sem
skýra málin og skerpa tilfinning-
una. Drengurinn var á bryggj-
unni að bíða eftir sjódauðum
föður sínum. Söknuðurinn hafði
tekið sér afl til að vekja hann upp
frá dauðum, fá honum rödd og
vilja, bækurnar sem drengurinn
las - Hamlet í hasarblaðaútgáfu
og Robinson Krúsó - sá honum
bæði fyrir útskýringu á dauða
föðurins og fengu honum sama-
stað á eyju úti á hafi. Þangað var
Viktor að fara þegar hann stökk í
sjóinn, en það mun enginn fá að
vita nema hann.
Ljóðrænn innileiki ereitt af því
sem lyftir þessari draugasögu upp
af síðunum. En oftar er það að
Einar Már er kaldranalegur í fasi,
staddur í vissri íronískri fjarlægð
frá sínu fólki. Og best tekst hon-
um upp í úthaldsgóðu dári og spéi
sem veit samt vel af harmleiknum
á bak við fáránleikann í ágætri
sögu sem heitir „Austrið er
rautt“. Þar segir frá ungum
mönnum af kynslóð höfundar
sjálfs, sem fljúga austur á land til
að vekja vinnandi alþýðu af vit-
undarsvefninum langa og fá sér
vinnu í fiski til að vera í kallfæri
við hina kúguðu stétt. Þeir hafa
höndlað nauðsynlegan sannleika
um framvindulögmál þjóðfélags-
ins: „Sögulegar skyldur hvíldu á
herðum okkar. Spurningin var
ekki hvort við sigruðum heldur
hvenær“. Og má nærri geta að
ósigurinn er á næstu grösum og
glottir herfilega framan í sextíu-
ogátta kynslóðina.
Vera má að við lestur slíkrar
sögu fari einhverjir góðir menn
hjá sér og segi sem svo: æ af-
hverju eru þessir vinstrigaurar
sífellt að hýða sjálfa sig og iðrast
sinna synda? Væri þó nær að lofa
Einar Má fyrir það, hve örugg-
lega hann heldur utan um tvenn
sannindi í þessari sögu. í fyrsta
lagi er byltingaróþreyjan einna
líkust brennivíni - ósigurinn var
byggður inn í uppreisnarkynslóð-
ina frægu vegna þess að hún not-
aði pólitíkina eins og hvern ann-
an vímugjafa til að stytta sér ham-
ingjuleitina.í annan stað minnir
sagan ágætlega á Karl gamla
Marx sem ekki hafði mikla trú á
því að hægt væri að láta Söguna
(hér: pólitíska vakningu verka-
lýðs) endurtaka sig. Endurtekn-
ingin, sagði Marx j>amli, er farsi.
Arni Bergmann
ALITAF UNDIR SIÝRI
Agnar Þórðarson
Smásögur
Agnars
Þóröarsonar
Bókaútgáfa Menningarsjóðs
hefur gefið út smásagnasafnið
Sáð í sandinn eftir Agnar Þórðar-
son í tilefni af sjötugsafmæli hans
í fyrra. Flytur það níu sögur, og
hafa þrjár þeirra ekki birst áður.
Útgefandi kynnir höfund og
bók þannig á kápu:
Agnar Þórðarson er kunnastur
af leikritum og skáldsögum, en er
éinnig sérstæður smásagnahöf-
undur. Sáð í sandinn er fyrsta bók
hans þeirrar gerðar og flytur níu
sögur ritaðar á löngu áraskeiði.
Bera þær glöggan svip af leikri-
tum höfundar, segja annars vegar
frá yfirlætislausu hversdagsfólki
og hins vegar grátbroslegum
broddborgurum. Agnar rekur at-
burðaþræði af hófsemi og alúð,
en varpar gjarnan einkennilegri
birtu á frásagnarsvið og söguper-
sónur. Stundum beitir hann skopi
og ádeilu, einkum þegar hann
túlkar smæð þeirra sem hreykja
sér og þykjast yfir aðra hafnir, en
eru tæpir ef á reynir.“
ÉGER
Hrafn Gunnlaugsson
Reimleikar í birtunni
Vaka-Helgafell 1988
Reimleikar í birtunni er „per-
sónuleg tjáning kvikmynda-
leikstjórans í ljóðum" segir á
bókarkápu. Hvað sem yfirleitt
má segja um sjálfumglaðar yfir-
lýsingar útgefenda (eða höfunda)
á þeim vettvangi er auðvelt að
taka undir þessi orð. Sömuleiðis
að Hrafn yrki um „mannlegar
ástríður og eigin reynslu á mjög
persónulegan hátt“.
Hrafn Gunnlaugsson hóf feril
sinn sem eitt af Listaskáldunum
vondu sem fóru eins og storm-
sveipur um landið á öndverðum
síðasta áratug. Á þeim samkom-
um var margt kveðið og mjög
misvel eins og gengur; fæst
reyndist víst lífvænlegt úr hófi
fram af því sem listaskáldin báru
á borð. En í þessum mislita hóp
voru líka nokkrir sem maklega
hafa brotist til áhrifa á íslenskum
menningarökrum; Þórarinn Eld-
járn, Sigurður Pálsson og Pétur
Gunnarsson. Tíminn lék flesta
aðra grátt eins og honum er svo
gjarnt; kannski fóru þeir að vinna
í póstinum eða við pylsusölu og
eru hér með úr sögunni.
Hrafn gaf út tvær ljóðabækur,
fyrst komu „Ástarljóð“ og „Graf-
arinn með fæðingartangirnar"
fylgdi í kjölfarið. Um árabil var
hljótt um hann sem ljóðskáld
enda kölluðu önnur viðfangsefni
á athyglina.
Reimleikar í birtunni er í hæsta
máta persónuleg ljóðabók, - í
þeim skilningi að flest ljóðin
fjalla um sálarangist höfundar-
ins, efann, ástina og einsemdina.
Fyrsta ljóð bókarinnar, Frum-
sýning, er sótt beint í reynslu-
heim höfundarins; það er ort að
kvöldi þess dags sem kvikmyndin
Hrafninn flýgur var frumsýnd.
Það hefst svo:
Langt er síðan hann gekk út á
vegleysurnar
Nú getur hann ekki munað
hvernig það er að vera glaður
Samt brosir hann vandlega við
gestunum
og tínir fram viðeigandi hlátra
Og í næsta ljóði við, Hemlarnir
hafa gefið sig, er sama tilfinning
uppi á teningi Hrafns:
Ég er alltaf undir stýri
og stíg í botn
þótt ég spyrni á móti
og fleygi mér örmagna í faðm
þinn
Sjaldan örlar á lýrik í ljóðum
Hrafns, þau líkjast meira spuna;
þar sem stórbrotnar tilfinningar
brotna of oft á stórkallalegum
lausnum. Ljóðin eru opinská,
sumstaðar nánast ofsafengin úr
hófi fram. Ég hygg að ekki hefði
sakað að rifa seglin lítillega og
jafnvel láta lesandanum eftir að
draga eigin ályktanir. Einlægni er
tvíeggjað vopn; of mörg stór orð
geta svo hæglega eytt áhrifum
Hrafn Gunnlaugsson
hennar. Dæmi um Ijóð sem
gengur prýðilega upp er Spör-
fugl, enda tíðkast þar ekki hin
breiðu spjótin:
regnið á þekjunni
fellur inn í höfuð mitt
ég man þá daga
er ég lá einn í heyinu
út í hlöðu
og spörfugl raiin á bárujárninu
nú renn ég viðstöðulaust
niður þekjuna
og það eru þrjátíu og níu hæðir
niður á malbikið
Reimleikum í birtunni fylgir
greinagerð höfundar, að beiðni
útgefanda, þar sem greint er frá
tilurð kvæðanna, hvenær þau
voru ort og af hvaða tilefni. Flest
urðu til á stopulum næðisstund-
um í kringum kvikmyndagerð
Hrafns - á stundum efa og ein-
semdar, þegar leikstjórinn er
aleinn og spurningar ásækja hann
eins og draugar. Kvæðin eru líka
fyrst og fremst persónulegar vang-
aveltur kvikmyndahöfundar,
ekki ljóðskálds. Spyrja má hvaða
nauðsyn knýi að slík heilabrot
séu gefin út; því er til að svara að
fyrir ákveðinn hóp eru þau forv-
itnileg. Og ýmislegt er líka vel
gert og alls góðs maklegt.
Ljóð Hrafns eru öðru fremur
vitnisburður um hvað knýr hann
áfram í listsköpun sinni; það er
ekki ytri hvatning, vegtyllur og
lófaklapp heldur þörfin til að
ganga á hólm við sjálfan sig, leita
uppsprettunnar í sálardjúpinu
myrka.
Egill Eðvarðsson skreytir
Reimleikana með klippimyndum
þar sem aðallega er notast við
ljósmynd af Hrafni Gunnlaugs-
syni. Sama ljósmyndin er birt
sextán sinnum. Þrátt fyrir að'
endurtekningar geti tvímælalaust
þjónað listrænum tilgangi bæði í
ljóðum og kvikmyndum höfða
myndir Egils ekki til mín.
Hrafn Jökulsson
14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Miðvikudagur 30. nóvember 1988