Þjóðviljinn - 06.01.1990, Blaðsíða 6

Hjörleifur Guttormsson:
Hugleiðingar við áramót 1989-90
Afkoman
í sjávarútvegi
Fátt segir meira um stöðuna í
íslenskum þjóðarbúskap en af-
koman í sjávarútvegi. Þegar talað
er um góðæri hérlendis tengist
það miklum sjávarafla eða háu
verði fyrir sjávarafurðir okkar.
Þannig háttaði til á árunum 1985-
87 að aflamet voru slegin og gott
verð fékkst fyrir afurðirnar á út-
flutningsmörkuðum. Þetta góð-
æri skilaði sér hins vegar ekki
nema í litlum mæli til fyrirtækja í
sjávarútvegi vegna efnahags-
stefnu stjórnvalda. Einkenni
hennar voru fastgengi og vaxta-
okur, sem hvort tveggja gekk
nærri fyrirtækjunum. Þau héldu
áfram að tapa eiginfé, þrátt fyrir
þessar hagstæðu ytri aðstæður og
allsherjarstöðvun blasti við, þeg-
ar stjórnarskipti urðu haustið
1988.
Síðustu 3 árin hafa ytri aðstæð-
ur breyst til hins verra. Aflasam-
dráttur hefur verið nokkur og
verðlag að meðaltali lægra en
áður á sjávarafurðum. Þetta sam-
dráttarskeið hefur verið til-
finnanlegt fyrir þjóðarheildina,
en bitnað mest á sjómönnum og
fiskvinnslufólki. Vegna aðgerða
stjórnvalda hefur rekstrarstaða
fyrirtækja í sjávarútvegi hins veg-
ar orðið önnur og skárri en áður
og komið hefur verið í veg fyrir
það mikla hrun fyrirtækja, sem
við blasti að óbreyttu. Þetta eru
meginlínurnar, en aðstaðan var
og er afar breytileg eftir einstök-
um stöðum og fyrirtækjum og
með nokkrum rétti er kvartað
undan að ráðstafanir stjórnvalda
hafi verið seinvirkar.
Aframhaldandi
samdráttur
Á nýliðnu ári var um verulegan
samdrátt fiskafla að ræða miðað
við árið 1988. Þar munar mest um
brestinn í loðnuafla á haustver-
tíö, en miðað við nóvemberlok
haf()i. veiðst um 150 þúsund lest-
um minna af loðnu á árinu öllu en
á sama tíma árið á undan. Þorsk-
aflinn var þá orðinn 322 þúsund
lestirí stað 343 þúsund lesta 1988,
en meira hafði aflast af n.okkrum
öðrum tegundum, einkum grál-
úðu (55 þúsund tonn í stað 43
þús. tonna 1988).
Svo mótdrægt sem þett er fyrir
fyrirtækin bitnar samdrátturinn
einnig á tekjum fiskvinnslufólks
og ekki síst á sjómönnum. Þeirra
hlutur í skiptaverði hækkaði að-
eins um 13,9% milli áranna 1988
og 1989, eða tæplega.sem nemur
verðlagshækkunum, þannig að
þeir taka á sig aflasamdráttinn
bótalaust. Austfirskir sjómenn
njóta í engu nokkru hærra verðs
sem fæst á fiskmörkuðum suð-
vestanlands og hafa þannig orðið
harðar úti sem því nemur. Fyrir
þá er sigling með afla hins vegar
nokkur uppbót.
Horfurnar árið 1990
Litið til sjávarins eru horfurnar
á árinu 1990 ekki alltof bjartar.
Við bindum að vísu vonir við að
rætist úr loðnuveiðum, og að
loðnustofninn hafi a.m.k. að
hluta leynst undir hafís norður af
landinu. Undir því er afar mikið
komið fyrir viðkomandi útgerðir
og loðnubræðslur og þá sem við
þau fyrirtæki vinna, svo og
auðvitað fyrir þjóðarbúið í heild.
Verði áframhaldandi brestur í
loðnuveiðunum er alls ekki sann-
gjarnt og raunar útilokað að það
áfall verði látið bitna eipyörð-
ungu á viðkomandi fyrirtækjum.
Menn sjá t.d. hvernig það dæmi
stendur gagnvart loðnuveiði-
skipum, sem áður gátu farið á
aðfar veiðar, en eru nú flestar
bjargir bannaðar. í gildandi
lögum er að finna heimild um að
bæta megi upp aflabrest á sér-
veiðum með öðrum afla. Hlýtur
að reyna á þau ákvæði og fleiri
aðgerðir ef ekki rætist úr loðnu-
veiðunum. Menn ættu líka að
hafa í huga hag loðnusjómanna,
sem nú á síðari hluta ársins hafa
haft lítið meira en kauptrygging-
una, röskar 60 þús. kr. á mánuði!
Fyrirsjáanlegur er allverulegur
samdráttur þorskafla samkvæmt
útgefinni reglugerð um aflamark,
svo ogígrálúðuafla. Ermiðaðvið
að heildarþorskafli fari ekki yfir
300 þúsund lestir og grálúðuafli í
um 45 þús. lestir. Taka þarf tillit
til þessa aflasamdráttar þegar
spáð er í rekstrarstöðu í sjávarút-
vegi á árinu. Samdrátturinn veg-
ur þyngra norðanlands og austan
en á Suðvesturlandi, þar eð
þorskur er stærri hluti aflans á
svonefndu norðursvæði.
Þótt rekstrarskilyrði botnfisk-
vinnslu bötnuðu verulega milli
áranna 1988 og 1989, er langt frá
því að gósentíð blasi við fyrir-
tækjum í sjávarútvegi. Staða út-
gerðar hefur versnað til muna,
m.a. vegna gífurlegrar hækkunar
á olíuverði, sem nam um 64% á
seinnihluta ársins 1989 og fram-
undan eru frekari verðhækkanir
á olíu. Frysting hefur verið rekin
með nokkrum hagnaði, en það
dæmi versnaði nú um ármótin
þegar greiðslum var hætt úr verð-
jöfnunarsjóði. Tap hefur verið á
saltfiskverkun og fer nú vaxandi.
Við þetta bætist að í útreikning-
um Þjóðhagsstofnunar er vaxta -
kostnaður enn vanmetinn svo
munað getur mörgum prósentum
í afkomu. Þannig eru líkur á að
afkoma fískvinnslunnar verði
bágborin nú í upphafi árs. Þorri
fyrirtækja í sjávarútvegi er mjög
skuldsettur og eigiðfé sáralítið.
Það er því í raun brýnt að skapa
sjávarútveginum mun betri af-
komu en nú er, þannig að sjávar-
útvegsfyrirtæki fái að búa við
góða afkomu, geti unnið sig upp
úr öldudal liðinna ára og staðið
fyrir nýsKöpun sem skilar sér fyrir
framtíðina. Afkoma í sjávarút-
vegi varðar alla þjóðfélagsþegna
en hún kemur þó fyrst af öllu
fram á landsbyggðinni, í afkomu-
möguleikum fólksins þar og
stöðu sveitarfélaganna.
Sjávarútvegsstefna
og viðskiptabandalög
Mikið vantar á að málefnum
sjávarútvegsins sé sinnt svo sem
verðugt væri í þjóðmálaumræðu
hérlendis. Stór hluti landsmanna,
einkum á höfuðborgarsvæðinu.er
í lítilli snertingu við þessa undir-
stöðu og þeim mun meiri þörf er á
að í skólum, fjölmiðlum og ann-
ars staðar sé reynt að varpa ljósi á
þýðingu sjávarútvegsins fyrir
mannlíf á íslandi.
í stjórnmálaumræðu ber sjáv-
arútvegsmál vissulega mikið á
góma, en eins og gengur eru það
dægurvandamálin sem oftast eru
á dagskrá. Langsæ stefnumörkun
er alltof lítið rædd og sérstaklega
skortir á að einstakir þættir sjáv-
arútvegsmála séu settir í heildar-
samhengi. Mest hefur verið fjall-
að um fiskveiðarnar og fisk-
veiðistefnu hin síðustu ár, en nýt-
ing aflans, fiskvinnslan, gæði og
markaðssetning afurða orðið út-
undan til mikils efnahagslegs
tjóns fyrir þjóðarheildina.
Það er í rauninni brýnt verk-
efni að Alþingi, í samvinnu við
hagsmunasamtök í sjávarútvegi,
atvinnurekendur, sjómenn og
launafólk, fari yfir allt svið
sjávarútvegsmálanna með það að
markmiði að móta heildstæða
sjávarútvegsstefnu. Slík stefna
þarf að taka mið af þjóðarhags-
munum í bráð og lengd.
Allt frá því að sigur vannst í
landhelgismálinu fyrir hálfum
öðrum áratug hafa menn verið of
andvaralausir um sjávarútveginn
í heild sinnim Þegar miklar svipt-
ingar eru á mörkuðum fyrir sjáv-
arafurðir og að þrengir með afla
ætti nauðsyn heildstæðrar stefnu-
mörkunar að blasa við og sam-
staða að geta tekist um að ráðast í
að móta sjávarútvegsstefnu.
Byggðamálin þurfa að sjálfsögðu
að vera. samofin þeirri vinnu,
einnig umhverfisvernd og stefnu-
mótun um rannsóknir svo
eitthvað sé nefnt.
Evrópubandalagið
og sjávarútvegsmálin
f samskiptum við Evrópu-
bandalagið höfum við verið
minnt á nauðsyn þess að skil-
greina hagsmuni okkar sem þjóð-
ar, ekki síst á sviði sjávarútvegs-
mála. Markaðssvæði Evrópu-
bandalagsins hefur vaxið að þýð-
ingu fyrir okkur íslendinga síð-
ustu árin, og um leið höfum við
rekist þar á tollmúra, sem ekki
voru fyrirsjáanlegir þegar við-
skiptasamningur var gerður við
EB árið 1972. Þar er óhagræði á
ferðinni, einkum varðandi salt-
fisk og fersk flök, sem nemur á
annan miljarð króna á ári um
þessar mundir og fer vaxandi. í
raun eru hins vegar miklu stærri
hagsmunir í húfi litið til lengri
tíma, og þeir snerta almennt við-
skiptahagsmuni okkar út á við og
stöðu okkar sem þjóðar.
Á liðnu ári tóku íslenskir ráða-
menn rangar ákvarðanir um að
hefja víðtækar samningaviðræð-
ur við Evrópubandalagið í gegn-
um fríverslunarsamtökin EFTA.
Alþýðuflokkurinn, sem fer með
utanríkis- og viðskiptamálefni í
ríkisstjórninni, var þar illu heilli
látinn ráða ferðinni. Þessar við-
ræður snúast fyrst og fremst um
að tengja ísland inn í alþjóðlegt
fjármálakerfi með tilheyrandi
sjálfræðissviptingu. Meirihluti
stjórnmálamanna sýnir vítavert
ábyrgðarleysi í þessu örlagaríka
máli og stór hluti fólks hefur ekki
áttað sig á hvað hér er raunveru-
lega á seyði. í þeim hópi hygg ég
að einnig megi finna alþingis-
menn, þótt aðstaða þeirra til að
setja sig inn í þessi mál ætti að
vera betri en hjá flestum öðrum.
f marsmánuði 1989 var fullyrt,
að væntanlegir samningar snerust
að því er ísland varðar aðallega
um það að ná fram fríverslun með
fisk og í því efni nytum við til-
styrks annarra EFTA-ríkja. Til
þess að ná þessum ávinningi ætt-
um við m.a. að kalla yfir okkur
lög og reglur innri markaðar
Evrópubandalagsins með óheft-
um fjármagnsflutningum til og
frá landinu og rétt fyrir útlend-
inga til að stofna hér og kaupa
fyrirtæki. Þótt rætt sé í þessu sam-
bandi um að halda eigi fyrirtækj-
um í sjávarútvegi utan við
seilingu útlendinga, eru litlar lík-
ur á að sú yrði reyndin á.
Nú þegar alvaran nálgast gera
fæstir ráð fyrir því að glansmynd-
in um fríverslun með fisk standist
próf veruleikans þegar kemur að
Evrópubandalaginu, þar sem
sjávarútvegur er styrktur í bak og
fyrir og alls ekki er stefnt að því
að aflétta því kerfi. Meira að
segja EFTA-ríkið Noregur eykur
á árinu 1990 styrki sína til sjávar-
útvegs, þvert ofan í Óslóaryfirlýs-
inguna frá í mars um hið gagn-
stæða!
Sjávarútvegsmálin hafa verið
hornreka í málsmeðferðinni fram
að þessu og fyrir hin EFTA-ríkin
sem okkur er ætlað að tala með
einum rómi eru þau algjört auka-
atriði. Þannig er hætt við að á
-þessi aðalhagsmunamál okkar ís-
lendinga reyni fyrst undir lok
samningaviðræðnanna og varð-
andi fríverslun með fisk hefur EB
þegar vísað til sameiginlegrar
fiskimálastefnu bandalagsins.
Evropumálin og
stjórnarsamstarfið
Sá sem þetta ritar hefur ítrekað
varað við og ráðið frá því að við
bindum trúss okkar við EFTA til
að taka á hagsmunamálum okkar
gagnvart Evrópubandalaginu.
Landsfundur Alþýðubandalags-
ins í nóvember sl. gerði ítarlega
ályktun um Evrópumálin og segir
þar m.a.:
„Sjávarútvegsmál eru aðalat-
riðið í viðskiptalegum sam-
skiptum fslendinga við banda-
lagið og eðli málsins samkvæmt
hljóta samningar um þau að vera
viðfangsefni í tvíhliða viðræðum.
-Á sviði sjávarútvegsmála eigum
við aðeins takmarkaða samleið
með öðrum EFTA-ríkjum, þar
sem iðnaðarhagsmunir sitja í
fyrirrúmi. Undirbúa þarf því hið
fyrsta tvíhliða viðræður við
Evrópubandalagið, m.a. með því
að móta skýra sjávarútvegs-
stefnu.“
Evrópska efnahagssvæðið,
sem er viðfangsefni samningavið-
ræðna EFTA og EB, er í raun
ekkert annað en fordyri að sjálfu
Evrópubandalaginu og mun
auðvelda þeim eftirleikinn sem
gæla við beina aðild að banda-
laginu. Þar er Alþýðuflokkurinn
þegar langt leiddur og sterk öfl
innan Sjálfstæðisflokksins hafa
þegar sagt sitt orð um aðild að EB
á landsfundi flokksins sl. haust.
Þær stjórnmálaákvarðanir sem
mestu skipta á nýbyrjuðu ári
munu snúast um stefnuna í samn-
ingaviðræðum við EB. í því sam-
bandi hlýtur að hrikta í stjórnar-
samstarfínu, sem auðvitað er létt-
vægt í samanburði við þýðingu
þessara mála fyrir framtíð lands
og þjóðar. Því fyrr sem við losum
okkur út úr neti samningavið-
ræðna með öðrum EFTA-ríkjum
og búum okkur undir beinar og
milliliðalausar viðræður við
Evrópubandalagið, þeim mun
betra. Jafnframt verður að setja
kraft í að greina betur en gert
hefur verið viðskiptalega
hagsmuni okkar á öðrum svæð-
um heimsins, því að þótt sam-
skiptin við EB varði miklu, liggja
hagsmunir okkar og möguleikar
á framtíðarsamskiptum miklu
víðar. Þar er m.a. nærtækt að
benda á Norður-Ameríku, en
einnig Austur-Evrópa kallar á
sérstaka athygli í ljósi þeirra
miklu breytinga sem þar ganga
nú yfir.
Austur-Evrópa
og sósíalisminn
Liðins árs verður eflaust lengi
minnst vegna breytinganna sem
náðu fram að ganga í löndum
Austur-Evrópu. Sú gata sem þar
er nú að opnast fyrir lýðræðislega
stjórnarhætti ætti að vera öllum
og ekki síst sósíalistum fagnaða-
refni. Það var löngu ljóst, að
stjórnkerfi Sovétríkjanna með
flokkseinræði og valdníðslu á
flestum ef ekki öllum sviðum
þjóðlífsins var óbærileg og hafði
leitt til efnahagslegrar stöðnunar
og hnignunar í andlegu lífi, að
ekki sé talað um réttleysi og vald-
níðslu gagnvart einstaklingum.
Krústsjoff svipti hulunni af ein-
ræði og glæpaverkum Stalíns fyrir
35 árum, en sú vök sem hann
bræddi var fljót að frjósa saman á
ný.
Innrásin í Tékkóslóvakíu 1968
batt enda á vonir um að leppríki
Sovétmanna í Austur-Evrópu
hefðu svigrúm til að brjótast
undan okinu. Vorið í Prag sem
kommúnistar í Tékkóslóvakíu
beittu sér fyrir undir forystu Du-
bséks var kæft í blóði af
innrásarherjum. Það er ekki að-
eins táknrænt heldur tær og á-
hrifamikill veruleiki, að nú 21 ári
síðar skuli sami Dubsék stýra
störfum þingsins í Prag og kjöri
Vaclavs Havels sem forseta, en
sá síðarnefndi er nýsloppinn úr
tukthúsvist. Valdboð Brésnefs og
skylduliðs seinkaði ekki aðeins
umbótum í lýðræðisátt í Austur-
Evrópu um röska tvo áratugi,
heldur svipti framsækin öfl í
valdaflokkum svokallaðra al-
þýðulýðvelda tækifærinu til að
reka af sér slyðruorðið. Það þarf
mikið að gerast áður en komm-
únistaflokkar þessara landa geti
vænst þess að ávinna sér trúnað
almennings og safni um sig ein-
hverju teljandi fylgi í frjálsum
kosningum. Aðrir hljóta að
verða kvaddir til að vinna að
endurreisn efnahagslífs og sjálf-
stæðis í þessum löndum og sá sós-
íalismi sem aldrei varð þar til
nema í munni valdhafanna, á
lengra í land en þegar upp var lagt
í lok heimsstyrjaldar. Skilyrðin
fyrir hugsjónabaráttu verða þó
sköpuð með tilkomu borgaralegs
lýðræðis, sem sum þessara ríkja
þekkja aðeins af afspurn.
Gorbatsjoff hinn sovéski á
ekki eftir að ganga inn á spjöld
sögunnar sem mikill garpur. Eng-
inn skyldi ætla að hann hafí staðið
einn fyrir þeirri opnun sem varð í
Sovétríkjunum frá 1985 að telja,
það væri að ofmeta þátt einstak-
linga í sögulegri framvindu. Hins
vegar tókst honum að brjóta ísinn
í stokkfreðnu kerfi og ná mikils-
verðum áfanga án borgarastyrj-
aldar til þessa. Framlag Sovét-
ríkjanna til afvopnunar á þessu
skeiði er kapítuli út af fyrir sig, en
margir taka vongóðir undir stað-
hæfingu Gorbasjoffs, sem hann
setti fram í heimsókn sinni í Finn-
landi sl. haust þess efnis að tími
eftirstríðsáranna sé liðinn og
kalda stríðinu lokið.
Endurheimt
íslensks hlutleysis
Þróun alþjóðamála þar sem
verið er að stíga stórt skref í af-
vopnun og hernaðarbandalögin
eru að missa tökin hvert á sínu
áhrifasvæði hlýtur að kalla á
endurmat á ríkjandi utanríkis-
stefnu íslendinga. Rök þeirra
sem á eftirstríðsárunum hafa
andæft gegn herstöðvum Banda-
ríkjamanna hérlendis og gegn að-
ild að NATÓ hafa öðlast nýtt
vægi. Vaxandi hernaðarupp-
bygging á íslandi þessi árin hróp-
ar í himininn svo og margt annað í
þeirri utanríkisstefnu sem for-
maður Alþýðuflokksins beitir sér
fyrir.
Það væri hins vegar blekking
að halda að hér verði á breyting
án baráttu eða að breytt ástand
heimsmála taki af okkur ómakið
og losi okkur við herstöðvar og
NATÓ-aðild. Bandaríkin hafa
nú sem íyrr allt önnur markmið
að því er ísland áhrærir en að gefa
aðstöðu sína hér upp á bátinn
vegna þíðu á alþjóðavettvangi.
Um það vitna áætlanir þeirra allt
frá stríðslokum 1945, sem birtust
okkur m.a. í beiðni um herstöðv-
ar til 99 ára. Síðast fengum við að
heyra boðskapinn að vestan í
ræðu McVadons yfirmanns her-
liðsins á Keflavíkurvelli í maí
1989, þar sem hann lýsti því m.a.
yfir að herstöðvarnar á íslandi
yrðu enn þýðingarmeiri eftir því
sem fækkaði í bandarísku herliði
á meginlandi Evrópu. Nýr sendi-
herra Bandaríkjanna á íslandi
hafði þann boðskap efst á blaði,
að hér væri þörf á nýjum
hernaðarflugvelli og í leiðinni
kitlaði hann féþúfutaugarnar sem
6 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 6. janúar 1990