Þjóðviljinn - 03.08.1990, Síða 4

Guðmundur Malmquist, forstjóri Byggðastofnunar, er á beininu
Sbekkun Reykjavíkur
fylgja lakari
Irfskjör
Búseturöskun á íslandi hefur aldrei verið jafn mikil og á f jögurra ára
starfstíma Byggðastofnunar. Er verulega aukin byggðaröskun óumflýjan-
f leg? Byggðastofnun er nú á þeim tímamótum, að hún getur ekki lengur
| lánað eða veitt fé til framkvæmda í sama mæli og áður. Hvenær fær hún
3 að njóta sín sem þróunarstofnun? Byggðastofnun hefur sitt fram að
3 leggja í umræðu um fiskvinnsluna, staðsetningu álvers og fólksflóttann
“ til Reykjavíkur.
Árið 1989 var fjórða heila
starfsár Byggðastofnunar. Á
starfstimabili hennar hefur orðið
meiri byggðaröskun en nokkru
sinni fyrr á íslandi. Er byggðast-
efnan vonlaust verk?
Nei, og ég er viss um að margt
væri nú öðruvísi í byggðamálun-
um, ef Byggðastofnunar hefði
ekki notið við á þessu tímabili.
En það má heldur ekki gleyma
því að margar aðrar aðgerðir
ríkisvaldsins snúast um byggðirn-
ar, samgöngur, skólar, heil-
brigðiskerfið. Og fleiri stofnanir
og sjóðir en Byggðastofnun
leggja fram fjármagn til eflingar
byggðaþróun.
Þegar kostnaðardæmi loðdýra-
ræktarinnar var í fyrsta sinn
tekið saman á síðasta ári brá
mörgum við að sjá heildarfjár-
festinguna. Getum við lent í feni
ofíjárfestinga í atvinnugreinum,
vegna þess að enginn hefur yfir-
svn um aðgerðir og stuðning i
heild?
Þegar ég kom hér til starfa 1985
komst ég að því að ef lagt var
saman fjármagn til loðdýrarækt-
ar frá sjóðum, bönkum og stofn-
unum fór það upp í 102-103%.
En það er í raun lítil hætta á svona
stjórnleysi núna, vegna þess að
menn þurfa að hafa veð fyrir lán-
um og samstarf ríkir milli sjóða
og stofnana. Veðrými þarf að
vera fyrir lántökum.
Stjörnvöld hafa falið Byggða-
stofnun mörg verkefni, nú síðast
við að endurskipuleggja fjárhag
útflutningsfyrirtækja með þjón-
ustu við Atvinnutryggingasjóð og
Hlutafjársjóð. Takið þið bara við
skipunum að ofan eða getur
Byggðastofnun haft frumkvæði?
Þessi skylduverkefni skapa
mikið álag á stofnunina. Við höf-
um rætt hér innandyra um mörg
verkefni sem vert væri að skoða
en setið hafa á hakanum, vegna
þess að bráðaðkallandi úrlausn-
arefni ganga fyrir.
Ég verð að viðurkenna að til-
vist þessara tveggja sjóða í
bráðum 2 ár hefur krafist mikils
af vinnutíma starfsmanna, þama
hefur verið ráðstafað 10
milljörðum til flestallra útflutn-
ingsfyrirtækja þjóðarinnar. En
þetta gengur yfir.
Er aðeins verið að veita sumum
fyrirtækjum og þéttbýlisstöðum
gálgafrest með Hlutafjársjóði og
Atvinnutryggingasjóði?
Það hefur margoft verið
skuldbreytt áður, í gegnum
Byggðasjóð, Byggðastofnun,
Fiskveiðasjóð og bankana. En ég
hef áður bent á það, að veðrými
margra fyrirtækja er þrotið.
Sumum mun reynast erfitt að
endurgreiða lán, það er rétt. En
flest þeirra spjara sig.
Nú er hlutverk Byggðastofnun-
ar tvíþætt, sem lánastofnunar og
þróunarstofnunar. Getur síðar-
nefnda hiutverkið aukist?
Það er augljóst, að lánveitingar
Byggðastofnunar verða ekki
lengur stundaðar með sama hætti
og hingað til, nema stórkostlegir
fjármunir komi til. Eiginfjárhlut-
fall hennar var 33% þegar hún
tók til starfa, en er nú komið nið-
ur í 18%. Að mínu mati má það
ekki fara niður fyrir 20%.
Nú þegar er til fé í mörgum
sjóðum sem geta veitt lán til fjár-
festinga, - Iðnþróunarsjóður,
Iðnlánasjóður og Fiskveiðasjóð-
ur, svo dæmi séu tekin. Það er
mín von og ósk að þróunarhlut-
verkið gæti aukist í framtíðinni og
að stofnun fái fjárveitingar til að
geta sinnt því hlutverki sínu. Við
viljum geta stofnað fyrirtæki með
heimamönnum og tekið þátt í
rekstri þeirra ef við erum
sannfærðir um að þau séu til góðs
og geti skilað arði.
Þetta þurfa ekki að vera ný fyr-
irtæki, það kemur líka til greina
að endurskipuleggja þætti hjá vel
reknum fyrirtækjum sem skila
hagnaði, en nýtast kannski ekki
til fulls vegna offjárfestinga eða
gamals tapreksturs. Sum iðnfyr-
irtæki á landsbyggðinni hafa al-
gera sérstöðu á sínu sviði, en við
höfum ekki getað orðið þeim að
liðsinni sem skyldi.
Tap Byggðastofnunar í fyrra
var 160 miljónir króna, eigið fé
rýrnaði um 8% miðað við láns-
kjaravísitölu, afföll vegna vaxta-
taps rúmar voru 43 milljónir og
afskrifaðar voru nær 243 miljónir
króna af kröfum, hlutafé,
ábyrgðum og skuldum. Kom
þessi slæma útkoma á óvart?
Nei, við höfðum vitað af þessu
alllengi. Það tekur langan tíma að
snúa þróuninni við. Stofnunin á
enn eftir að verða fyrir ákveðnu
tapi. Sennilega höfum við þegar
afskrifað það sem af er þessu ári
um 60 miljónir króna.
Á hverjum bitnar samdráttur-
inn sem þú boðar í lánveitingum
helst?
Á þjónustuaðilum úti á lands-
byggðinni, ferðamálunum að ein-
hverju leyti og að hluta til fisk-
vinnslunni. í henni hafa samt
mestar breytingar orðið, mörg-
um frystihúsum hefur þegar verið
lokað, td. á Suðurnesjum.
Á sama tíma og afli minnkaði
fjölgaði samt fiskvinnsluhúsum
og sumir halda því fram að með
um 40% minni flota gætum við
dregið allan þann afla að landi
sem nú er leyfilegur. Fiotinn hef-
ur vaxið helmingi meira en aflinn
undanfarin 20 ár. Hefur þú skýr-
ingar á hvers vegna þetta gerðist?
Við íslendingar erum ekki
nógu áhyggjufullir um framtíð-
ina, áttum okkur ekki á því að við
getum setið hér uppi með svipað
atvinnuleysi og Danir og Bretar.
Það hefði vel verið hægt að skipu-
leggja þessi mál, ef stjórnmála-
menn hefðu viljað. Það er langt
síðan skip voru tekin af frílista.
Valdið til að stjórna þróuninni
var fyrir hendi og meira að segja
búið að stíga á bremsurnar. En
menn misstu tökin á þeim.
I ársskýrslu Byggðastofnunar
er sterklega varað við þeirri þró-
un að fiskvinnsian sé að flytjast úr
landi og vakin athygli á því að við
erum að keppa við styrktan fi-
skiðnað Evrópubandalagsins.
íslendingar þurfa að átta sig
betur á stefnu ÉB í fiskveiðum og
vinnslu. Þar er markvisst verið að
byggja upp fiskvinnslu með
byggðastyrkjum, sums staðar frá
grunni, eins og núna í Zeebrúgge
í Belgíu. Evrópubandalagið not-
ar byggðastyrkina sem stofn-
styrki til atvinnureksturs. Eini
staðurinn í Norður-Evrópu þar
sem þorskfiskur er að aukast í
vinnslu og á markaði er líklega
Humbersvæðið í Bretlandi og
hverjum er það að þakka? Eng-
um nema fslendingum. Meðan
samdráttur í afla hefur hér verið
10% á ári eykst útflutningurinn,
þar sem við erum að afhenda út-
lendingum verðmæti til vinnslu.
Sumir benda á að hefðbundinn
fiskiðnaður sé tæplast iðnaður, í
þeirri merkingu að hann geri hrá-
efni verðmætara, og ef betra verð
fáist fyrir ferskfisk erlendis en
unninn afla, sé fiskvinnslukerfi
okkar til einskis gagns og fárán-
legt annað en selja vöruna fyrir
sem hæst verð.
Frysting er geymsluaðferð, en
saltfiskverkun er iðnaður sem
eykur verðmæti. Evrópubanda-
lagið ver sig gegn fiskvinnslu okk-
ar með verndartollum, neyðir
okkur til að flytja fisk út með
haus og sporði. Það væri auðveld-
ara fyrir okkur að geta flutt út
fersk flök á góðu verði.
Okkur vantar fjármagn til að
markaðsvæða, til að geta komið
vörunni beint á neytendamarkað
í samvinnu við erlendar sölukeðj-
ur. Það er vart hægt að segja að
við eigum nokkurt sterkt vöru-
merki, sem er tákn neytandans
fyrir gæði.
í ársskýrslu Byggðastofnunar
fyrir 1988 eru látnar í Ijós sérstak-
ar áhyggjur af því hve Akureyri
hafi veikst sem byggðakjarni. Ari
síðar, í ársskýrslu fyrir 1989 er
síðan varað við meiri samþjöpp-
un á höfuðborgarsvæðinu og bent
á að álver þar mundi leiða til
áframhaldandi fólksfjölgunar
þar og margfeldisáhrifa gæta á
þrengra svæði en ef álver væri
staðsett úti á landi. Má leggja
saman 2 og 2 úr þessum skýrslum
og álykta að Byggðastofnun vilji
álver í Eyjafjörð?
Starfsmenn Byggðastofnunar
hafa umbeðnir útbúið skýrslu
vegna staðarvals fyrir nýtt álver.
Stofnunin hefur margoft bent á
það hve straumurinn mundi
þyngjast á suðvesturhorn lands-
ins, ef það yrði reist þar. Nyrðra
er umtalsverður hluti af bygg-
ingariðnaði með mikla afkastag-
etu óvirkur í dag. Margfeldisáhrif
af álveri yrðu þau sömu, hvar sem
álveri væri valinn staður, en
dreifast meira yfir landið ef það
yrði staðsett utan höfuðborgar-
svæðisins.
Hvernig rökstyður Byggða-
stofnun það sem í ársskýrslu fyrir
1989 stendur, að aukin fólksfjölg-
un í Reykjavík þýði um leið minni
þjóðartekjur og lakari lífskjör?
Vannýtingin á mannvirkjum
úti á landi mundi aukast, hér
þyrfti gífurlegar framkvæmdir
bara í umferðarverkefnum,
kostnaður mundi vaxa enn af
byggingu þjónustustofnana,
mengun og félagsleg vandamál
aukast. Ennfremur mundi rekstr-
arkostnaður við fiskveiðar og
vinnslu aukast.
Þetta er í rauninni spurningin
um hvort íslendingar vilja búa í
landinu öllu eða hvort þetta á að
verða byggð meðfram Faxaflóa
og eitthvað út frá honum.
Straumurinn er þannig núna.
Minnst fækkun er á þeim þéttbýl-
isstöðum sem næstir eru Reykja-
vík, t.d. fækkar meira í Rangár-
vallasýslu en Árnessýslu og
nokkurn veginn í réttu hlutfalli
við fjarlægðina til Reykjavíkur.
Hvað mundi hafa mest áhrif til
að draga úr byggðaröskuninni
núna?
Samfara atvinnuuppbygging-
unni eru bættar samgöngur úrslit-
aatriði. Við höfum alltaf lagt
áherslu á að atvinnusvæðin
stækki og verði fjölbreyttari.
Mikil breyting varð til dæmis á
Suðurnesjum þegar vegir þar
voru malbikaðir á sínum tíma.
Sveitarfélögin hafa alltaf verið að
taka fleiri og fleiri málaflokka
undir sameiginlega stjórn.
Hvernig líst þér á þær hug-
myndir sem Byggðahreyfingin
Útvörður hefur kynnt til að auka
jafnrétti milli landshluta og færa
ákvörðunar- og peningavald
meira út í héruðin?
fslendingar eru fámenn þjóð
og hafa úr litlum fjármunum að
spila. Endalaus uppdeiling á
sjóðum leysir ekki vandann. Til
að einingarnar geti tekið að sér
stærri og fleiri verkefni þurfa þær
sjálfar að verða stærri og sterkari.
Ef sveitarfélögin sameinast og
stækka geta þau framkvæmt
meira og tekið við auknum verk-
efnum. Því fylgir sjálfkrafa aukið
vald í héraði. Það væri ekki til
bóta að skipta litlu eigin fé
Byggðastofnunar milli landshluta
eða kjördæma. Eitt árið hefur
einn landshluti fengið meira en
hinir, en þann næsta öfugt. Ef at-
hugaðar eru eftirstöðvar útlána
eftir landshlutum í reikningi
Byggðastofnunar geta menn
sannfærst um að þetta er nokkuð
jöfn skipting.
1988 átti Byggðastofnun hlut-
afé í 14 fyrirtækjum, en í fyrra
var talan komin upp í 23. Verður
áframhald á þessu?
Nei, það er ekki hægt með því
eiginfjárhlutfalli sem Byggða-
stofnun býr við núna. Víða á
landsbyggðinni hefur ekkert
eigið fé verið til. Við tókum til
þess bragðs að gerast hluthafar í
hjálparskyni víða til að koma
fyrirtækjum á legg. Víða gengur
þetta vel og skilar arði. Sem dæmi
má nefna verksmiðjuna Límtré
og Þörungaverksmiðjuna á
Reykhólum.
Fiskeldi hcfur orðið fyrir mikl-
um áföllum. 1991 er hins vegar
fyrsta árið sem margar stöðvar
fara að skila tekjum og 1992
fyrsta árið með fullum afköstum.
Eru menn of fljótir á sér að fella
dóma um möguleika fiskeldisins?
Það er ekki alveg hægt að bera
saman til fulls þau fyrirtæki sem
Byggðastofnun hefur haft af-
skipti af og hin, sem útlendingar
fjármögnuðu að verulegu leyti og
byrjuðu rekstur fyrr. Byggðast-
ofnun tók að sér að fjármagna
framkvæmdir á Vesturlandi,
Norðurlandi og Austurlandi og
hefur sérstaklega lagt eitthvað
undir á fámennum stöðum eins
og í Fljótum, Núpasveit og við
ísafjarðardjúp. Þetta er víða
mjög erfitt, en þó hef ég verulega
góða trú á að þetta muni ganga
upp, t.d. hjá Silfurstjörnunni í
Öxarfirði. En það er vissulega
erfitt að búa við það lága markað-
sverð sem nú gildir.
Framlag Ríkissjóðs til Byggð-
astofnunar 1989 voru 175 miljón-
ir króna. Hve mikið fjármagn
þarf hún að þínu mati?
Ég hef skrifað forsætisráðherra
bréf með samþykki stjórnar
Byggðastofnunar og farið fram
að henni verði veittar 500 miljón-
ir á næstu fjárlögum. Að hluta til
að styrkja eiginfjármagnsstöð-
una en einnig til undirbúnings-
vinnu og styrkveitingar og til að
nota sem eigið fé móti heima-
mönnum í nýjum atvinnufyrir-
tækjum á landsbyggðinni.
4 SIÐA — NYTT HELGARBLAÐ Föstudagur 3. ágúst 1990