Þjóðviljinn - 03.08.1990, Page 14

Þegar Úlfar Bragason setti
„Snorrastefnu um norræna
goöafræði og Eddu“, sem Stofn-
un Sigurðar Nordals gekkst fyrir
og haldin var í háskólabygging-
unni Odda í síðustu viku, hóf
hann mál sitt á langri tilvitnun í
„Rímur af Úlfari sterka“ þar sem
kenningarnar tvinnuðust saman
eftir römmustu Eddulist. Sagði
þar m.a. í mansöng fyrstu rímu:
„Fuglar Sigtýs fljúgið enn
fram af herjans hellu,
skálir Óðins skuluð enn
skenkja fólki snjöllu".
Sýnir þetta ljóslega hvað skáld-
skaparfræði Snorra og allt sem
henni tengist er rík arfleifð með
þjóðinni, þannig að varla getur
komið upp sú staða að einhver
angi af henni eigi ekki beint við
og hitti ekki hnyttilega í mark.
Þegar fræðimenn af fjölmörgum
þjóðernum koma saman þrjá
sumardaga í Reykjavík til að
skoða nánar ýmislegar hliðar
þessara fræða, goðafræði Eddu,
skáldskaparmál, framlag Snorra
sjálfs og áhrif fræðanna á síðari
tímum, er því ekki verið að dusta
rykið af einhverjum fornleifum
heldur ræða um það sem er enn á
dagskrá. Og það sannaðist á mar-
gvíslegan hátt.
„Lítill heimur“
eða
þverskurður?
En þetta er nú að segja fræði-
mönnum og öðrum áhuga-
mönnum um íslenskar bók-
menntir, því sannleikurinn er sá,
að gildi ráðstefna af þessu tagi
hefur oft verið dregið í efa: ég
minnist þess einu sinni að hafa
heyrt virðulegan prófessor er-
lendan ráðleggja nemendum sín-
um eindregið að forðast slíkar
ráðstefnur, því þar kæmi sjaldn-
ast nokkuð nýtt fram heldur settu
menn eitthvað saman í flýti til að
komast stundarkorn í sviðsljósið,
og frægur enskur rithöfundur
hefur dregið ráðstefnur fræði-
manna sundur og saman í háði í
skáldsögunni „Lítill heimur“. Því
er heldur ekki að neita að erindi á
ráðstefnum eru yfirleitt harla
misjöfn að gæðum. En jafnvel þó
við sleppum því hvernig hin forna
skáldskaparhefð og ýmsir angar
hennar, eins og Rímurnar af
Úlfari sterka, geta höfðað beint
tii nútímans, er ljóst að ráðstefn-
ur geta gefið harla góðan þver-
skurð af því sem er á dagskrá í
viðkomandi fræðum víða um
heim, áhugamálum fræðimanna
og þeim aðferðum sem þeir beita.
Og það átti í hæsta máta við um
þessa Snorrastefnu.
Þeir sem héldu erindi komu
víða að, ekki aðeins frá íslandi og
nágrannalöndum þess heldur frá
jafn fjarlægum hálfum og Rúss-
landi og Ástralíu. Þrír erlendir
fræðimenn, Englendingurinn
Rory McTurk, Þjóðverjinn Kurt
Schier og Frakkinn Francois-
Xavier Dillmann, héldu fyrir-
lestra sína á lipurri og reiprenn-
andi íslensku - en alls voru fimm
tungumál notuð á ráðstefnunni -
og fjallað var um hin fjöl-
breyttustu viðfangsefni, allt frá
því hvernig Loki hefði nákvæm-
lega komið Skaði til að hlæja með
dyggri aðstoð geitarinnar og til
notkunar fornra bragarhátta í
skáldskap Jónasar Hallgríms-
sonar og reyndar flest þar á milli.
Þegar fjölbreytnin er svona
mikil er ekki nema von að ýmsir
freistist til að halda að ráðstefnan
hljóti að hafa verið heldur sund-
urleit og ruglingsleg, þótt hún
hafi átt að snúast um einn kjarna,
sem sé norræna goðafræði og þá
einkum eins og hún birtist í ritum
Snorra og þeim fornkvæðum sem
hann styðst við. Hún var það að
sjálfsögðu að vissu marki, en
samt mátti greina þar ákveðna
strauma og stefnur í þeim rann-
sóknum sem nú er verið að
stunda, og þegar á heildina er
litið eru það þessar hreyfingar
sem helst er ástæða til að gefa
gaum.
Tvenns konar
viöhorf
í fljótu bragði gæti litið svo út
að tvenns konar viðhorf hafi ver-
ið ríkjandi í þeim fræðum sem
borin voru á borð á Snorrastefn-
unni: annars vegar voru þeir sem
vildu skilja og túlka norræna
goðafræði út frá því samhengi
sem hún er í, út frá menningu
norðurslóða og þá með alls kyns
textarýni og nákvæmum athug-
unum á einstökum þáttum henn-
ar, og hins vegar voru þeir sem
töldu sig ná betri árangri með því
sem einhvern tíma hefur verið
nefnt „samanburðarfræði“, með
því t.d. að bera saman guði eða
goðsögur við fyrirbæri annars
staðar á hnettinum, oft harla
langt í burtu, sem þeir töldu að
væru á einhvern hátt hliðstæð.
En þótt þessi tvískipting sé
raunveruleg og reyndar gamal-
gróin í mannfræðum, eru „landa-
mærin“ ekki alltaf ljós og stund-
um annað á bak við aðferðirnar
en sýnist í fljótu bragði. Þannig
virðast þau vinnubrögð, sem
kennd eru við franska goðsagna-
fræðinginn Dumézil, vera „sam-
anburðarfræði“ í anda margra
mannfræðinga, en hann bar þó
aldrei saman goðsagnir ólíkra
þjóða nema unnt væri að sýna
fram á skyldleika þeirra eða forn
tengsl og goðsagnirnar væru
þannig runnar af sömu rótum.
Aðferðir hans eru því meira í ætt
við það að skýra fyrirbærin í sam-
hengi sem verður á einhvern hátt
skilgreint. Á hinn bóginn kemur
það einnig fyrir að menn beita
hugmyndum úr raunverulegum
„samanburðarfræðum" á nor-
ræna goðafræði án þess að vitna
beint í fyrirbæri í öðrum heims-
hlutum, þannig að svo virðist sem
fræðimaðurinn haldi sig beint við
nánasta samhengið.
Heilagt
konungdæmi
Þetta virðist kannske allt held-
ur flókið, og getur lesandinn
huggað sig við að það var ekki
minni flækja sem hljómaði á
stundum í eyrum Snorrastefnu-
gesta. Vandinn er nefnilega sá,
að mönnum hættir nú mjög til að
beita alls kyns aðferðum, en án
þess að huga að grundvelli þeirra
og þeim hugmyndum sem að baki
þeirra búa, - og án þess að velta
því fyrir sér hvort þetta tvennt sé
enn í fullu gildi eða þurfi ekki
einhverrar endurskoðunar við.
Sem dæmi um þetta mætti nefna
umræðurnar um það hvort til hafi
verið „heilagt konungdæmi“ á
Norðurlöndum á tfmabilinu fyrir
íslands byggð, sem sagt er frá í
Ynglingasögu Snorra og ýmsar
goðsagnir endurspegla: deilurnar
um þetta hafa staðið yfir í ótalda
áratugi með ýmsum hléum og á
Snorrastefnu tók Ulf Drobin frá
Gautaborg málið upp á nýjan
leik, Lars Lönnroth svaraði hon-
um og ekki var laust við að það
skyti upp kollinum í fyrirlestrum
ýmissa annarra.
í grundvallaratriðum er þetta
deilumál fremur einfalt. Ulf Dro-
bin og skoðanabræður hans álíta,
að í Svíþjóð og kannske víðar á
Norðurlöndum hafi á forsögu-
legum tíma verið við lýði eitthvað
sem þeir nefna „heilagt konung-
dæmi“ („sacred kingdom" á
ensku) og svo vitna þeir skil-
greiningum sínum til stuðnings í
kafla í Ynglinga sögu, sem benda
til þess að menn hafi trúað því að
góðæri og frjósemi landsins yfir-
leitt hafi verið tengt persónu kon-
ungsins og því hafi honum verið
fórnað þegar uppskerubrestur
Anthony Faulkes frá Birmingham, sem þýtt hefur Snorra-Eddu á
ensku, fjallaði um notkun bragarhátta Snorra í kvæðum eldriskálda.
■ T
,'
:, ■
iiiiií

„Hér ríður Óðinn hestinum Sleipni", mynd úr íslensku handriti frá 18. öld.
varð. í svari sínu tók Lars
Lönnroth upp þau gömlu and-
mæli að textar Snorra séu of ungir
og of mikið mótaðir af kristnum
miðaldahugmyndum til að nokk-
uð verði af þeim ráðið um hugar-
heim og trúarathafnir heiðinna
manna sex öldum áður eða meir.
Þegar málið er sett upp á þenn-
an hátt, virðist fyrst og fremst
vera um það að ræða að skoða
ákveðna þætti fornrar norrænnar
menningar í sínu eigin samhengi,
og niðurstaðan virðist fara eftir
því hvaða trú menn hafa á heim-
ildagildi frásagna 13. aldar varð-
andi atburði sem áttu að hafa
gerst mörgum öldum áður. En
ekki er neitt útlit fyrir að umræð-
um um það efni verði lokið í
bráð. Málið horfir þó í rauninni
allt öðru vísi við: deilurnar um
„heilagt konungdæmi" eru nefni-
lega einn mikilvægasti hlutinn af
„samanburðarfræðunum", eins
og þau hafa komið við sögu í nor-
rænum fræðum, og sýna þau
reyndar í hnotskurn. Það er því
harla fróðlegt að líta á þær í því
samhengi.
Ynglingar
og Uganda
Hvað býr að baki þegar
mönnum dettur í hug að bera
kannske saman hugmyndir um
konungdæmi á Kyrrahafseyjum,
inni í miðju Úganda og svo í frá-
sögnum Snorra Sturlusonar af
Ynglingum, og draga síðan ein-
hverjar lærðar ályktanir af þeim
samanburði? Upphaflega byggð-
ust þessi vinnubrögð á þeirri
kenningu, að menn gangi jafnan
gegnum nákvæmlega sömu „þró-
unarstig“ og mismunur þjóð-
flokka stafi af því að þeir séu
komnir mislangt á þessari þróun-
arbraut. Af því leiddi að það var
fyllilega réttmætt að bera saman
þjóðflokka á mismunandi stöð-
um og tímum, ef menn litu svo á
að þeir væru á sama “þróunar-
stigi“, - eða nota upplýsingar um
annan sem heimildir um hinn og
bæta sér þannig upp heimilda-
skort. Þetta var sú regla, sem
John Lindow, kennari í Berkel-
ey, orðaði svo í nokkrum hál-
fkæringi í fyrirlestri sínum um
Loka og Skaði á Snorrastefn-
unni: „Ekkert er of langsótt fyrir
þjóðháttafræðinga...“. Á slíkum
grundvelli var smíðuð kenningin
um „heilagt konungdæmi“, sem
átti að vera tengt einhverju
ákveðnu „þróunarstigi“ mann-
kynssögunnar, og var hugmyndin
um það sett saman úr brotum sem
týnd voru upp hjá hinum og þess-
um þjóðfélögum tengdum þessu
„stigi“. Samkvæmt þessari kenn-
ingu var vandinn ekki lengur sá
að kanna hvernig konungdæmi
hefði verið á Norðurlöndum fyrir
víkingaöldina, en það var vitan-
lega nokkuð erfitt viðfangsefni,
heldur snerist málið um það
hvort þar hefði verið „heilagt
konungdæmi“ eður ei, og það var
miklu einfaldara mál: ef hægt var
að finna í fornum heimildum ein-
hver merki, jafnvel óljós, um þau
atriði sem tengd voru „heilögu
konungdæmi", sýndi þetta að
fyrirbærið hefði verið til á Norð-
urlöndum á því þróunarstigi sem
það var tengt.
Á þessum grundvelli hefur ris-
ið mjög mikil umræða, eins og
dæmin sanna, svo mikil að það
hefur farið fram hjá mörgum að
grundvöllurinn sjálfur er fyrir
löngu hruninn. Sú kenning að
þjóðfélög manna gangi jafnan í
gegnum sömu „þróunarstig" var
ekki annað en tilgáta, sem aldrei
reyndist hægt að styðja nokkrum
raunverulegum rökum og flest
virðist hrekja. Það er því ekki
hægt að byggja neitt á henni, og
ein afleiðingin er sú, að engin
ástæða er lengur til að tala um
„heilagt konungdæmi“ í sjálfu
sér: eins og mannfræðingar í byrj-
un aldarinnar skilgreindu það
hefur það aldrei verið til og getur
Litið inn á Snorrastefnu um
Eddu og goðafræði
Á Snorrastefnu.
því ekki verið nein viðmiðun.
Eftir stendur aðeins gamla spurn-
ingin: hvernig var konungdæmi
meðal norður-germanskra þjóða
fyrir víkingaöldina og síðar? En
hrun kenningarinnar um „þróun-
arstigin" kippir ekki aðeins
grundvellinum undan bollalegg-
ingum um „heilagt konung-
dæmi“: það verður sem sé að
endurskoða öll samanburðar-
fræði af þessu tagi og það sem af
þeim er leitt. En það er marg-
breytilegt, og mætti benda á ýms-
ar þær bollaleggingar um „mæðr-
aveldi“ á forsögulegum tímum
sem nú eru í tísku.
Nákvæmari
aðferðir
Á hinn bóginn hefur sú aðferð
stöðugt eflst að reyna að skýra
hin ýmsu atriði fornrar goðafræði
út frá samhengi sínu, bæði
þröngu og víðu, og þegar einhver
atriði í samanburðarfræðum hafa
verið unnin á þann hátt standa
þau oft eftir í fullu gildi. Kom það
vel í ljós á Snorrastefnunni, að
aðferðirnar til að rekja hina for-
nu texta í sundur, finna heimilda-
gildi þeirra og skilgreina sam-
hengið eru stöðugt að verða nák-
væmari, og þá kemur einnig til
sögunnar samanburður við það
sem er sambærilegt. Jónas Krist-
jánsson benti á að til að fá réttari
mynd af heiðinni trú væri gagn-
legt að gera skarpan greinarmun
á heimildum og athuga svo út af
fyrir sig hvernig hún birtist í þeim
heimildum einum sem traustastar
geta talist, en það eru heiðin
skáldakvæði. í ljós kemur að þau
gefa aðra og jafnvel að sumu leyti
mildari mynd af heiðinni trú en
þeir textar sem hafa orðið fyrir
áhrifum af kristinni menningu.
Komu þessar niðurstöður einum
viðstaddra svo á óvart, að hann
spurði hvort Jónas væri farinn að
hallast sjálfur að trú forfeð-
ranna...
Viðfangsefni Francois-Xavier
Dillmanns virtist mun þrengra.
Hann rýndi í einn ákveðinn stað í
Gylfaginningu, þar sem segir frá
því að þau hjónakorn Njörður og
Skaði hafi ekki getað orðið ásátt
um íverustað sinn og samið um að
búa til skiptis hvort hjá öðru.
Samkvæmt þeim texta sem
venjulega er farið eftir var skipt-
ingin jöfn, þau bjuggu níu nætur
á hvorum stað, en Dillmann benti
á að þarna væri lesbrigði í hand-
ritum, sem hefði hingað til farið
fram hjá langflestum útgefendum
en virtist vera upprunalegra:
samkvæmt því skyldu þau dvelja
níu nætur í Þrymheimum hjá
Skaði en einungis þrjár nætur á
heimili Njarðar í Nóatúnum.
Maður gæti nú haldið að slfkt
smáatriði sé ekki mikilvægt, en
þetta ójafna hlutfall opnar leið til
samanburðar við klassíska goða-
fræði, sem er af sömu indóevr-
ópsku rótunum runnin og hin
norræna, og koma þá einmitt til
sögunnar aðferðir Dumézils.
Þessum aðferðum beitti Britt-
Mari Nasström lipurlega til að
fjalla á nýstárlegan hátt um gyðj-
ur í heiðinni goðafræði, sem hún
taldi að sameinuðu hver um sig
mörg „hlutverk“ meðan guðir
yrðu jafnan að láta sér nægja eitt,
en að öðru leyti var Dumézil lítið
á dagskrá á þessari Snorrastefnu,
og hafa fróðir menn það fyrir satt
að fræði hans hafi lítt borist hing-
að á norðurslóðir enn sem komið
er. Hins vegar var ekki laust við
að vinnubrögð Levi-Strauss
skytu upp kollinum í erindi Gro
Steinsland, sem fjallaði um brúð-
kaup guða og jötnameyja í eddu-
kvæðum og hjá Snorra og leiddi
að því rök að goðsagnir af þessu
tagi hefðu verið notaðar sem hug-
myndafræðileg útskýring kon-
ungsvaldsins.
Boðið upp á
Óðins mjöð
Dagskrá Snorrastefnunnar
var of fjölbreytt til að hægt sé að
gera henni nokkur skil í stuttu
máli, en þess má geta að hún
endaði á erindum um hándrita-
hefð Snorra-Eddu og áhrif þess-
ara fræða á síðari tímum. Og á
sinn hátt komu þessi áhrif líka
fram í fyrirlestri rússnesku fræði-
konunnar Olgu Smirnitsköju,
sem hefur lært tungu Snorra upp
á eigin spýtur austur í Garðaríki
og þýtt Snorra-Eddu á rússnesku
auk Gísla sögu og Grettis sögu.
Þessi fyrirlestur var svo fullur af
harðvítugum lærdómi að engin
von var til þess að venjulegur
blaðamaður gæti botnað í því öllu
saman. En vísindakonan gerska
lauk svo máli sínu með því að
bera hlustar munnum viðstaddra
ramman boðnar bjór:
Þeir í Odda þýddu
þróttliga lög dróttir
seiðberanda Snorra
sáttvandir ok kvánir;
þars á mœta móti,
móðhress blaða pressir,
frumsmiðs Eddu fróðar
frúr herjuðusk með herrum.
Kemur nú til kasta fræði-
manna að birta vísindalega tex-
taútgáfu af vísunni með skýring-
um.
e.m.j.
14 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 3. ágúst 1990
Föstudagur 3. ágúst 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 15