Þjóðviljinn - 03.08.1990, Side 17

Þjóðemishyggjan ill og góð
Við lifum í þversögninni miðri.
Evrópuþankinn leggur undir
sig poppið hvað þá annað, sig-
ursælir slagarar tvinna saman
evrópskar ástir: I love you, cara,
komm zu mir, embrasse-moi. En
á meðan sitja ráðgjafar frú
Thatcher á bak við luktar dyr og
ræða um leyndardóminn mikla:
þjóðareinkenni Þjóðverja, og
hvernig skuli við þeim bregðast í
þeirri Evrópu þar sem allir elska
alla eins og markaðurinn framast
leyfir.
Við erum alvön vangaveltum
sem segja okkur að vera ekki
með sérvisku í hinum samstillta
Evrópukór: fullvalda þjóðríki sé
úrelt og rómantísk hugmynd frá
fyrri öld. Um leið heyrum við að
Eistar, Lettar og Litháar og fleiri
þjóðir um austanverða álfuna líti
á þjóðríkið sjálfstæða sem
lífsnauðsynina mestu. Grínið er
að menn eru að þykjast taka fullt
mark á hvorutveggja, þótt það
gangi náttúrlega ekki upp.
Þið munið
hann Hitler
En mest heyrum við hér og nú
af því, að menn eru að hnýta í
þjóðernishyggju og tengja hana
við flest sem illt er. Þjóðernis-
hyggja eflir fordóma og hatur,
segja menn. Hitler og Le Pen
hinn franski og margir fleiri dólg-
ar minna okkur rækilega á hættur
þessa fyrirbæris.
Við ættum reyndar að vita það,
að þjóðernishyggja er margs-
konar. Veldur hver á heldur.
Þjóðernishyggja er reist á stolti
yfir því að vera sá, sem maður er.
Hún getur líka belgt sig út með
fyrirlitningu á þeim sem eru
öðruvísi. Hún getur virkjað
menn til góðra dáða og það er
hægt að nota hana til að firra
sjálfan sig ábyrgð - koma sökinni
á vandkvæðum jafnt einstaklings
sem heils samfélags yfir á “hina“,
nágrannana, eitthvert smáþjóð-
arbrot sem býr innan stærri
heildar (Gyðinga, Armena, Ind-
verja).
Smáir og stórir
Þjóðernishyggja sem grípur
um sig hjá stórþjóð er venjulega
háska bundin: hún er höfð til að
réttlæta útþenslustefnu, land-
vinninga og menningarkúgun á
þeim sem herraþjóðin telur van-
þróað fólk. Þjóðernishyggja smá-
þjóða er aftur á móti oftast nær af
hinu góða. Hún er slíkum þjóð-
um nauðsyn til að þær eigi sjálfs-
traust til að halda til streitu sínu
framlagi til fjölbreytileika
heimsins. Til að þær trúi því ekki
að mál þeirra sé ómerkilegt
sveitamannamál sem best sé að
gleyma (því miður hefur sú van-
metakennd leikið mál keltneskra
þjóða mjög grátt). Til þess líka
(og nú komum við að atriði sem
menn gleyma of oft) að smáþjóð-
armenn treysti sér til að leysa
sjálfir með reisn efnahagsleg
verkefni líðandi stundar.
Evrópa
og ræturnar
Þjóðernishyggju er einatt hall-
mælt nú upp á síðkastið vegna
þess að menn eru að fegra fyrir
sér samruna Evrópuríkja. Þetta
kemur fram með ýmsum tilbrigð-
um. Og nú skulum við skoða eitt
dæmi, sem fram kom í viðtali
Morgunblaðsins við dr. Össur
Umskiptin koma
fyrst nú
Um það sem sagt er um danska
menningu og sjálfstæði: reyndar
eru þeir Danir margir, ekki síst úr
menningargeiranum, sem farnir
eru að ugga um sinn hag -
reyndar ekki langt síðan einn
slíkur tók mjög stórt upp í sig í því
sama Morgunblaði um að búið
væri að selja Danmörku fyrir
skitna peninga. En allt um það:
það er vitanlega alltof snemmt að
spyrja um áhrif samrunaþróunar
í Evrópu á menningu einstakra
þjóða. Hún hefur ekki staðið
ýkja lengi (breytingar í menning-
arlífi, t.d. á stöðu tungumála
smáþjóða í tvítunguástandi, ger-
ast hægt framan af en síðan getur
orðið stökkbreyting á skömmum
tíma - vísast þar um til gelí-
skunnar skosku og tíðinda í fleiri
héruðum.). í annan stað er það
núna fyrst með sameiginlegum
innri markaði EB að menn geta
farið að spyrja, hvort Danmörk
sé sjálfstætt ríki í þeim skilningi
sem menn hafa til þessa lagt í
fullveldi. Það er núna sem komið
er að afsali valds og réttar til yfir-
Skarphéðinsson fyrir skemmstu.
Ossur spyr sjálfan sig að því
hvort íslendingar eigi að ganga í
Evrópubandalagið. Hann svarar
því ekki beint - en játast þeirri
hugsun óbeint með ýmsum hætti.
Hannsegirm.a. að „efhægt verð-
ur að opna sterkari tengsl við
Evrópu án þess að missa þá þjóð-
legu rót sem íslendingurinn hefur
þá tel ég það æskilegt". Og síðan
kemur þessi klausa hér, sem öll
stefnir í þá átt, að við þurfum í
rauninni ekki að óttast um rótina
þjóðlegu:
Danir og Stalín
og fleiri
„Ég spyr: hverju hafa Danir
glatað við að vera í Evrópu-
bandalaginu? Lítur einhver á þá
sem ósjálfstæða þjóð? Hverju
hafa Portúgalir tapað? Það er
einfaldlega fráleitt að EB hafi
haft nokkur áhrif á þjóðerni
þeirra eða menningu. Ég sé ekki
betur en ýmis þjóðabrot innan
vébanda Evrópubandalagsins rísi
nú upp með mun sterkari sjálf-
símynd en áður. Lítum líka á So-
vétríkin. Þau eru að liðast í sund-
ur. Af hverju? Ekki síst vegna
þess að þrátt fyrir viðleitni Stalíns
og eftirmanna hans tókst ekki að
drepa eina einustu þjóð, nema ef
til vill krímtartara, sem þeir fluttu
yfir hálfan heiminn og myrtu þar
að auki helminginn af. Þjóðm-
enningin stendur allt af sér nema
langvarandi einangrun“.
Hér er margt að athuga.
Árni
Bergmann
þjóðlegra stofnana svo um mun-
ar.
Það er rétt að sumar smáþjóðir
í EB sem ekki hafa getað stofnað
þjóðríki (t.d. Katalanar og Bask-.
ar) vonast til að EB komi þeim til
góða. Ekki síst af því, að þær
vona að það sé betra að mið-
stjórnarvaldið færist lengra burt
frá sér - t.d. frá Madrid og París
og til Brussel. En þótt slíkar vonir
vakni, veit enginn hvaða hald
þessum þjóðum verður í Evrópu-
bandalaginu þegar spurt er um
möguleika á að varðveita sér-
stæða menningu: EB spyr fyrst og
síðast um markaðslögmál og hag- !
kvæmni og hefur að líkindum til-
hneigingu til að líta á þjóðlegheit
sem aukabúgrein í ferðamanna-
iðnaði fyrst og fremst.
Kúgun og
uppgjöf
Svo eru það Sovétríkin. Maður
áttar sig ekki á því hvað þau eru
að gera í þessu samhengi. Þau eru
að liðast í sundur - m.a. vegna
þess að þjóðernishyggjan er öfl-
ug, hvort sem er í Kákasus eða
við Eystrasalt. Staða mála í So-
vétríkjunum minnir líka á annað:
þjóð ferst ekki vegna þess að hún
sé kúguð (nema þá að gripið sé
beinlínis til þjóðarmorðs). Kúg-
un er vitanlega hinn mesti aflgjafi
þjóðernishyggju, ekki síst þeirrar
þjóðernishyggju smáþjóða sem
mörgum afrekum hefur á veg
komið. Hin sovéska saga sýnir
einmitt, að kúgun er síður hættu-
leg hinni þjóðlegu rót en uppgjöf
smárra þjóðar fyrir einhverri til-
tölulega ofbeldislausri alþjóða-
hyggju - hvort sem hún gengur
fram í nafni trúar, framfara eða
markaðsnauðsynjar. Það er nógu
slæmt þegar börnum smárra
þjóða er bannað að tala móður-
mál sitt í skólum (það gerðist
reyndar ekki undir Stalín, þótt
slæmur væri, en var útbreiddur
siður á Spáni, Frakklandi og
víðar). Enn verra er það, að for-
eldrar trúa því, að það sé frama
og tekjumöguleikum barna sinna
fyrir bestu ef þeir læri allt á stór-
þjóðarmáli og noti það sem mest,
haldi jafnvel að móðurmálið sé
óþörf byrði að bera í hagkvæm-
ustum heimi allra heima.
Einangrunin
Að lokum er það svo klausan
um að þjóðmenningin standi allt
af sér nema langvarandi einangr-
un. Það er rétt að einangrun er
hættuleg smárri þjóð, ef hún er
svo algjör að þjóðin ræður ekki
við nútímann þegar hann loksins
ryðst inn á hana (sbr. hvernig far-
ið hefur fyrir Ínúítum á Græn-
landi og fleiri smáum veiðiþjóð-
um). En að öðru leyti segir sagan
okkur, að smáþjóðamenning er
blátt áfram til vegna vissrar ein-
angrunar - sem þarf alls ekki að
þýða að t.d. við íslendingar höf-
um ekki vitað hvað menn voru að
hugsa og skrifa með öðrum þjóð-
um. Eða eins og dr. Hermann
Pálsson sagði eitt sinn við mig í
samtali um hnignun og dauða
írskrar tungu: Svona hefði farið
fyrir okkur líka ef ísland hefði
verið staðsett svosem fimm
hundruð kílómetrum sunnar á
hnettinum.
Einangrunartalið er reyndar
óþarft nú á tímum: íslendingar
eru svo sannarlegaa hraðtengdir
við allt sem er að gerast á Vestur-
löndum, bæði gott og illt. Og ef
menn vilja taka sér eitthvað sem
heitir menningarhelgi, þá er það
ekki af fjandskap við evrópska né
heldur amríska menningu. Held-
ur vegna þess blátt áfram að
menn vilja ekki hrökkva upp af
sinni þjóðlegu rót í gauragangin-
um í „heimsþorpinu" þar sem all-
ir eru eins - hvort sem þeir tala
ensku eina eða nokkur mál önnur
að auki.
Föstudagur 3. ágúst 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 17