Þjóðviljinn - 07.12.1990, Blaðsíða 11

Kristni á íslandi
Nú líður að þúsund ára af-
mæli kristnitöku á Islandi. Al-
þingi hefur samþykkt að leggja fé
í að láta skrifa Kristnisögu, sem á
að skýra frá því hvemig kristnin
mótaði þjóðina og þjóðin kristn-
ina. Ráðinn heíúr verið ristjóri,
dr. Hjalti Hugason, og skipuð rit-
nefnd. Ritstjóri hefur lýst því yfir
að gott sé að unnið sé að þessu
verki í sem mestri birtu. Meðal
annars þess vegna var efht til mál-
þings um ritverkið seint í nóvem-
ber. Þar var fjallað um útlinur
verksins, hvemig að því þyrfti að
standa til að það bólgnaði ekki út
eða drægist á langinn, hvað þyrfti
i því að vera. Kom þar margt
merkilegt fram sem ekki er kostur
að rekja hér.
Á þessu málþingi flutti ég
spjall um það sem upp kemur í
kolli „bókalesanda utan úr bæ“ og
fer það hér á eftir.
Að setja í nefnd
Þegar bókalesandi úti í bæ
heyrir að það eigi að rita opinbera
kristnisögu þá verður hann óneit-
anlega dálítið tortrygginn á svip-
inn fyrst í stað. Blátt áfram vegna
þess að hann hefúr vantrú á að
setja merkileg verkefhi í nefnd
eins og hér verður að gera. Vafa-
laust nefhd mætustu manna, en
þeir verða að standa í miklum og
flóknum samræmingarkúnstum.
Skemmtilegast væri ef einhver af-
reksmaður yrmi slikt verk upp á
eigin spýtur. Á slíku einstaklings-
verki yrðu áreiðanlega margar
gloppur og gallar, en líkast til yrði
slík kristnisaga meira ögrandi rit
en það sem hér er um rætt.
En þetta er nátúrlega ekki á
dagskrá og auk þess skyldi eng-
inn vera með hrakspár um verk
sem varla er hafið.
Hugarfarssaga
Þegar þessi lesandi utan úr bæ
hugsar til þessa viðfangsefnis, þá
skýtur þetta hér fyrst upp kolli:
Það er ekki að efa að mætir
menn munu í væntanlegri kristni-
sögu gera ágætlega grein fyrir
kirkju og kristni á „opinberu“ eða
„hálfopinberu“ sviði. Rekja sögu
kirkjunnar sem stofnunar, sögu
pólitískra, menningarlegra og
uppeldislegra umsvifa hennar. En
það sem þessum lesanda finnst
forvitnilegast er á öðru sviði. Þar
sem skoða mætti trú og trúarhug-
myndir fólks á hveijum tíma,
segja tíðindi af hugarheimi ein-
staklingsins, segja íslenska hug-
arfarssögu með athygli bundna
við allar þær flóknu víxlverkanir
sem kristnin kom af stað hér á
landi.
Það er ffeistandi að biðja um
sem mest af slíku vegna þess að á
þessum grundvelli rísa ótal spum-
ingar, hver annarri skemmtilegri
og merkilegri. Líka vegna þess að
það er svo afskaplega erfitt að
svara þeim. Aldimar leifðu
skörðu, segir skáldið, og ekki sist
um þessa hluti. Þar eftir bíða
ffæðimanna margar ffeistingar að
falla fyrir, ffeistingar til snjallra
alhæfmga og glæsilegra yfir-
sjóna, og veit lesandinn nokkuð
betra?
Hvor var
kristinn?
Eitt er nú að svara því hvað
eru eiginlega kristin áhrif í sam-
tímanum eða fyrir þúsund árum?
í Elucidarius, guðfræðiriti ffá
því um 1100 sem varðveitt er í ís-
lenskri þýðingu í fjölda handrita,
ræðast við lærifaðir og læri-
sveinn. Kemur máli þeirra að hel-
víti og spyr lærisveinninn hvort
réttlátir menn séu ekki harmi
slegnir þegar þeir sjá syndara
kveljast í helvíti. Alls ekki, segir
Lærifaðirinn. „Þótt faðir sjái son
eða sonur föður, móðir dóttur eða
dóttir móður eða sjái maður konu
sína eða kona bónda sinn í písl-
um, þá harma þeir ekki heldur en
vér þá vér sjáum fiska leika í hyl,
sem ritað er: Gleðjast mun réttlát-
ur þá hann sér synd hefnda".
Lærisveinninn er ekki sáttur við
þetta réttlæti og spyr, hvort hinir
hólpnu muni
þá ekki biðja ______________
fýrir þeim for- ^
dæmdu. Nei, ÉJg
segir lærifaðirinn: „í gegn Guði
gerðu þeir þeitr bæðu fyrir rekn-
ingum (þeas. útskúfúðum) hans“.
Þetta er hörð ræða. Á okkar
öld mundum við vissulega telja
að lærisveininn væri umboðs-
maður kristilegs hugarfars en
ekki lærifaðirinn. Sem virðist í
þessu dæmi úr spumingabálki um
guðs réttlæti ekki einu sinni hafa
til að bera lágmarksmannskiln-
ing, lágmarkssamsstöðu manna
andspænis yfirþyrmandi ógæfú.
En hvað skal segja: kenning læri-
foðurins var RÉTT kenning á sín-
um tíma og margar aldir í viðbót.
Og síðan geta spumingar marsér-
að áffam af miklum krafti: hver
varð hér munur á kenningu og
hugarfari hjá þeim sem heyrðu
þennan boðskap? Getum við vit-
að nokkum skapaðan hlut um
það? Eða er ómaksins vert að
reyna?
Kaldranaleg þjóö
Svo er annar þanki á kreiki.
Hann lýtur að því, hvort trúarlíf
Islendinga yfirhöfúð sé í kaldara
lagi? Hvort það sé að verki í þess-
ari þjóð einhver skýranleg bólu-
setning gegn trúarlegri ákefð,
bæði heitri trúarsannfæringu eða
þá ofstopa? Við getum sjálfsagt
fúndið hér og þar um söguna
dæmi um flesar tegundir trúar-
legrar upplifúnar. En þegar á
heildina er litið, þá getum við
spurt: Hvers vegna hefur það
reynst Islendingum tiltölulega létt
verk að skipta um sið? Kristnitak-
an átti sér stað án blóðshúthell-
inga eða svo gott sem, þetta var
einskonar realpólitísk samþykkt á
Alþingi. Sama má segja um siða-
skiptin: hin ffæga undantekning,
Jón Arason og synir hans, hefúr
einhvem allt annan og veraldlegri
blæ en alvöru píslarvætti (enda
getur sá kaþólskur biskup víst
ekki náð langt í heilagleik sem er
líflátinn með sonum sínum).
Hvar eru
villumenn?
Hvers vegna eignuðumst við
ekki villumenn svo heitið gæti?
Einhveija söfnuði sem fara að
Ámi
Bergmann
Iesa ritningamar upp á nýtt með
allt öðm hugarfari en ráðandi stétt
og fá allt annan sannleika út úr
bókinni einu en hinn opinbera?
Taka jafnvel upp á því að flýta
upp á eigin spýtur komu heilags
anda og byggingu hinnar Nýju
Jerúsalem eins og gerst hefúr
hvað eftir annað í kristninni? Er
þama einhver lúmsk og lífseig
heiðni að sálarbaki? Yfirþyrm-
andi skoðanaleysi? Var of langt
milli manna í stijálbýlu landi til
að þeir gætu búið til andófshreyf-
ingar? Vom þeir blátt áffam of
langsoltnir til að hafa orku til
slíkra hluta? En hvað um það:
jafnvel galdrafárið var hér annað
en í öðrum löndum. Og svo við
hoppum yfir til nálægari tíma:
hvemig stendur á því að meðan
andheitar vakningahreyfingar
fengu ffemur tregar móttökur þá
rann hreyfing eins og spíritism-
inn, sem þóttist vera vísindi, eins
og bráðið smjör ofan í þjóðina og
þar með dijúgan hluta kirkjunn-
ar?
Guö er sem mér
þóknast
Ekki er samtíminn síður ríkur
að viðfangsefnum sem tengjast
þessum spumingum. Við höfúm
nýlega getað skoðað ágæta könn-
un á trúarhugmyndum Islendinga,
sem ber í senn vott um vinsemd í
garð kristninnar og um stórmerki-
lega hæfileika landsmanna til að
blanda á staðnum eins og sagt er í
Vegagerðinni. Hrista saman í
huga sér ólíkustu strauma úr öll-
um heimshomum og halda það sé
allt saman kristindómur eða eitt-
hvað jafngilt honum.
Það era viðfangsefni af þessu
tagi sem bókalesari utan úr bæ
hefur mestan áhuga á að glímt
verði við. Spumingar um þá þætti
trúarsögu okkar, sem nú á dögum
leiða til þess að undarlega stór
hluti íslendinga hefúr þá sér-
kennilegu guðsmynd sem mætti
lýsa sem svo: Guð er sá sem EG
vil hann sé og hananú!
Ámi Bergmann skrifar um bókmenntir:
Hinn fullkomni þjónn
Kazuo Ishiguro
Dregciar dagsins
Sigurður A. Magnússon þýddi
Bjartur 1990.
Höfúndur þessarar skáldsögu
ber japanskt nafn, en hann er allur
breskur innan húðar, eða ekki
verður betur séð af verki hans.
Sem lýsir hinu breskasta af öllu
bresku: bryta, yfirþjóni á göfugu
aðalsetri.
Breti þessi, Stevens, á nokk-
urra daga ffí: nýr húsbóndi,
bandarískur, er tekinn við Dar-
lingtonhöll, og leyfir þjóninum að
spóka sig á drossíunni meðan
hann sjálfur er burtu. Stevens ætl-
ar að leita uppi ungfrú Kenton
sem einusinni var honum til að-
stoðar en fór og gifti sig og virðist
eitthvað vansæl í hjúskapnum.
Kannski vill hún koma aftur til
starfa í höllinni?
Sagan gerist á leiðinni til
hennar og fléttar saman uppá-
komur ferðarinnar og uppnfjanir
á löngum þjónsferli, henni lýkur á
endurfúndum gamalla vinnufé-
laga, sem einu sinni áttu þess kost
að elskast en létu ekki verða af
því.
Að verða að
hlutverki
Þetta er mjög útsmogin saga í
allri útfærslu á höfúðviðfangsefni
sínu: mannlýsingu sem er um leið
afhjúpun. Afhjúpun þeirrar hug-
sjónar að ná fúllkomnum tökum á
sínu hlutverki. Stevens hefur alla
ævi hugsað stíft um hinn full-
komna þjón og svo sannarlega
gert alit til að verða einn slíkur og
útkoman (sem laumast að lesand-
anum skref fyrir skref) er næsta
dapurleg: Hinn fúllkomni þjónn
er skoðanalaus og tilfinningalaus
i sinni fjölfróðu formfestu, og
sjálfúmglaður í þokkabót! Hins-
vegar er hann ekki maður: Hann á
sér tvær stórar stundir sem þjónn;
þegar hann sér um drykkjarföng
og annað skipulag fyrir alþjóð-
lega ráðstefnu sem húsbóndi hans
heldur 1923 og þegar sá sami lá-
varður situr á makki við Ribbentr-
op sendiherra Þýsklands skömmu
fýrir stríð. En þær stundir era um
leið endalok hins mannlega: í
fýrra skiptið er faðir Stevens að
deyja með harmkvælum, í seinna
skiptið er hann að missa ungfrú
Kenton úr lífi sínu: hann má ekki
vera að því að tala við þau.
Húsbóndinn
veit best
Persóna Stevens getur vísað
til fleiri „fageðjóta“ en þjóna: það
er háski þegar manneskjan verður
að hlutverki sínu. En saga brytans
kemur víðar við. Hann hefúr þá
trú að best sé að afhenda sitt ráð
þeim virtu og voldugu: „fólk á
borð við þig og mig verður aldrei
í aðstöðu til að skilja stórmál ver-
aldarinnar nú á dögum og besta
úrræðið verður ævinlega að setja
traust sit á húsbónda sem við telj-
um vera vitran og heiðvirðan og
að helga krafta okkar þvi verkefni
að þjóna honum eins vel og í okk-
ar valdi stendur“. Þessi trú á for-
ræði siglir heldur betur upp á
sker: allt það sem húsbóndinn,
Darlington lávarður, var að bauka
við með „ráðstefnunT sínum og
frægum boðum var einskis virði
og verra en það. Og byggði ekki á
öðra en rótgrónum fjandskap við
lýðræði og rétt til mannlegrar
reisnar, sem m.a. kom fram í daðri
lávarðarins við fasisma og svo út-
sendara Hitlers sjálfs (lesandinn
er minntur á það í leiðinni að lá-
varðurinn er ekkert einsdæmi i
breskri yfirstétt).
Undir lokin er eins og Stevens
hafi áttað sig á meiningarleysi lífs
sins og andspænis ástinni sem
ekki varð er sem hann finni einu
sinni til: „í þessari andrá var
hjarta mitt að bresta". En sjálf
orðin segja sitt: þau eru klisja úr
ástarsögum sem brytinn hefúr les-
ið til að liðka sitt tungutak. Hann
virðir fýrir sér fólk sem hlær og
gerir að gamni sínu og fer að velta
því fýrir sér hvort spaugsemin sé
ekki „lykill að mannlegri hlýju“.
En höfundur ætlar ekki að frelsa
sinn bryta til mamnnlegra sam-
skipta á síðustu stundu: um leið
og Stevens dettur þetta í hug fer
hann að hugsa til þess að nú þurfi
hann að taka það viðfangsefni
fostum tökum að þroska með sér
spaugsemigáfúna, svo húsbónd-
anum líki betur!
Sigurður A. Magnússon hefúr
þýtt söguna með þeim breska há-
tíðarkeimi sem hæfir sögumanni
vel. ÁB.
Föstudagur 7. desember 1990 NYTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 11