Þjóðviljinn - 07.12.1990, Blaðsíða 12

Á ferð
í iðrum
jarðar
Úr Jörundi í Lambahrauni. Myndina tók Bjöm Hróarsson. Hún er ein fjölmargra fallegra mynda sem pryoa
bók Björns „Hraunhellar á Islandi".
- Því fylgir sérstök
tilfinning að koma á slóðir
sem enginn hefur nokkurn
tíma litið augum fyrr,
segir Björn Hróarsson
jarðfræðingur.
Undanfarin átta ár eða svo
hefur Björn leitað uppi og
rannsakað hraunhella
hér á landi.
Afrakstur þessarar iðju
liggur nú fyrir á bók
er nefnist
Hraunhellar á íslandi
og kom út hjá
Máli og menningu
fyrir skemmstu.
I vikunni bauðst blaðamanni
og ljósmyndara Þjóðviljans að
slást í för með Bimi í Djúpahelli í
Strompahrauni við Bláfjöll. A
leiðinni þangað upp eftir gafst
tóm til að pumpa Bjöm nokkuð
um þann kynjaheim sem í hellun-
um er að fínna.
Ohætt er að segja að Bimi
hafí orðið nokkuð ágengt með
þessu annars allsérstæða áhuga-
máli sínu. Honum reiknast svo til
að hann og félagar hans hafi fúnd-
ið eina þrjátíu áður ókunna hraun-
hella frá þvi að þeir hófu þessa
iðju fyrir hartnær áratug.
— Mér ber ekki einum heiður-
inn af að hafa fundið þessa hella.
I hellaferðum er maður aldrei ein-
samall. Ég er alltaf í það minnsta
við annan mann í þessum ferðum
mínum. Annað er ekki nokkurt
vit. Það geta alltaf komið fyrir
óhöpp þótt varlega sé farið, segir
Bjöm.
Bimi telst svo til að hér á
landi séu kunnir einir 150 hraun-
hellar. Margir þeirra hafa upp-
götvast á síðari ámm, en nokkrir
hafa verið kunnir allt frá land-
námstíð.
í bókinni birtir Bjöm greinar-
góða lýsingu á þessum hellum og
er víst að þar opnast lesendum
sýn inn í mikinn undraheim sem
flestum hefur verið hulinn til
þessa.
Bjöm segir að stíf skilgrein-
ing liggi því til gmndvallar hvað
talist geti hraunhellir.
- Ef telja á til hella allar þær
skompur og gjótur sem í hraunum
leynast væri slík upptalning út í
það óendanlega, segir Bjöm.
Hraunhellir kallast holrúm í
hrauni sem er yfir 20 metrar á
lengd og sem um verður komist.
Ellegar er um skúta að ræða.
Samkvæmt hellafræðinni
greinast hraunhellar í nokkra und-
irflokka eftir því hvemig þeir
mynduðust, s.s. gíghellar,
spmnguhellar, gervigígahellar,
hraunbólur og hraunrásarhellar.
Flestir hraunhellar hér á landi em
af síðast töldu gerðinni en þar af
er Surtshellir sennilega hvað
kunnastur.
Það var bam í
dalnum...
Islendingar hafa lengstum
haft ímugust á hellum og myrkv-
iði þeirra. Samkvæmt þjóðtrúnni
vom hellar gjama heimkynni for-
ynja og illra vætta, sbr. upphafs-
orð bamagælunnar „Það var bam
í dalnum sem datt onum gat. Þar
tyrir neðan ókindin sat...“
- Það er ekki að undra að
ýmsar kynjasögur hafi spunnist
um hella. Forfeður okkar áttu erf-
itt um vik við að feta sig í myrkv-
iði hellanna enda ljósfæri ekki
upp á marga fiska áður fyrr. Þá er
einnig allt sem er óþekkt spenn-
andi í hugum manna og gefur
ímyndunaraflinu lausan tauminn.
í þessu ljósi er skiljanlegt að
mönnum hafi fundist mikið til
koma þegar Eggert Olafsson og
Bjami Pálsson könnuðu Surts-
helli um miðbik 18. aldar, segir
Bjöm.
Þeir lagsbræður geta með
réttu talist frumheijamir í hella-
könnun hér á landi. I reisubók
sinni gera þeir grein fyrir nokkr-
um hellum og skútum sem urðu á
vegi þeirra. Ekki er þó hægt að
tala um að þeir hafi skipulega
skoðað og kannað hella.
Þær mælingar sem Eggert og
Bjami gerðu á Surtshelli em
furðu nákvæmar. Þeir mældu
hellinn frá hellismunna og beina
leið inn i botn. Öllum rangölum
og útskotum var sleppt eins og
tíðkaðist við lengdarmælingar á
hellum allt fram á þessa öld. Sú
tala sem þeir fengu var ekki fjarri
réttu lagi.
Það næsta sem gert er hér á
landi til að skrásetja hella em
skýrslur presta og prófasta til
Bókmenntafélagsins, sk. sýslu-
og sóknarlýsingar frá því um
miðbik 19. aldar. Þar em tindir til
þeir hellar sem bæði var vitað um
og munnmælasagan greindi frá.
Þetta em því frekar óburðugar
heimildir, segir Bjöm.
Hann segir að þegar hann og
félagar hans hafi verið að hefja
hellaleitina hafi þeir leitað fanga í
sýslu- og sóknarlýsingum og
þjóðsögum.
- Þrátt fyrir að t.d. þjóðsögur
greini frá fjöldanum öllum af
hellum er fátt á þeim byggjandi
um staðsetningu hella. Þær em
oftast ansi langt ffá raunvemleik-
anum.
Hellafræöin
homreka
- Víða um lönd er hellafræði
virt vísindagrein. Hér á landi hafa
jarðvísindamenn verið heldur fá-
látir þegar hellar og rannsóknir á
þeim em annars vegar, segir
Bjöm.
Hann segir að áhugi manna á
hellum og hellarannsóknum sé
fyrst að kvikna hér á landi á síð-
ustu ámm. - Þegar við félagamir
byrjuðum skipulega á þessu vom
um það bil 90 af hundraði þeirra
rannsókna sem gerðar höfðu ver-
ið á hellum hér á landi runnar
undan rifjum útlendinga.
Ég vona að bókin verði til
þess að ýta undir áhuga manna á
hellaffæðum. ísland er kjörinn
vettvangur fyrir slík ffæði. Bæði
er að hér er mjög mikið um
hraunhella og flestir þeirra hafa
ekki verið kannaðir til neinnar
hlítar. Útlendir hellaffæðimenn
undrast hversu lítið þessum fræð-
um hefúr verið sinnt hér á landi.
Að frumkvæði Bjöms og
fleiri var á síðasta ári ráðist í
stofnun Hellarannsóknafélags ís-
lands. Félagar teljast nú ári síðar
um 100 manns.
- Tilgangur félagsins er m.a.
sá að ýta undir rannsóknir á hell-
um hér á landi og stuðla að varð-
veislu þeirra.
Umgengni um hella hefúr
ekki verið til fyrirmyndar og þar
hafa mörg spellvirki verið unnin.
Taka má Raufarhólshelli sem
dæmi um það. Hann er fúllur af
msli, allt frá hellismunna og inn í
botn, og hann hefur verið rúinn
öllum fögmm og sérkennilegum
hraunmyndunum, dropasteinum,
hraunstráum og spenum. Það er í
rauninni illskiljanlegt þegar fólk
getur ekki látið sérkennileg fyrir-
bæri ósnortin í sínu rétta um-
hverfi og vill helst færa allt heim
á stofúgólf þar sem það er engum
til yndis eða gleði, segir Bjöm.
A sama hátt segir Bjöm að
menn skyldu varast að nota
kyndla sem ljósfæri til að kanna
hella.
- Kyndlamir ósa. Það þarf
ekki að fara með logandi kyndil
um helli nema í fáein skipti til að
veggir hans verði allir ataðir sóti.
Haldiö á vit
undirdjúpanna
Þegar hér var komið sögu
vorum við komnir upp í Bláfjöll
og bílnum lagt í námunda við
skíðaskálann. Úrhellisrigning var
og niðdimm þoka byrgði mönn-
um fjallasýn.
Éftir að við vomm skriðnir í
skjólfatnað var lagt af stað til að
leita að hellismunna Djúpahellis.
Eftir skamma hríð var hellirinn
fúndinn og lagt var á vit undir-
djúpanna. Allnokkur snjór hafói
safnast fyrir neðan opið. Þegar
ljós höfóu verið tendmð var lagt í
hann. Eftir nokkurt klungur yfir
stóreflis björg, sem hrunið höfðu
úr hellisloftinu, var komið inn í
botn. Ljós vom slökkt og við tók
myrkrið sem var svartara en allt
sem svart er og minnti á söguna af
Vellygna-Bjama sem brá á það
þjóðráð að skera sig í gegnum
Kleprasteinninn I Djúpahelli er sérkennileg náttúrusmlð. Hann er um
150 sm á hæðina og 15 sm ( þvermál. Mynd Björn Hróarsson.
12 SfÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 7.desember 1990