Þjóðviljinn - 15.12.1990, Qupperneq 7

Þjóðviljinn - 15.12.1990, Qupperneq 7
I Skáld verður til Úr bók Ivars Orglands, „Stefán frá Hvítadal og Noregur". (útg. Menningarsjóður). Hér segir frá útkomu fyrstu Ijóðabókar Stefáns. Kristján Eldjárn er auðvitað einn forsetanna fjögurra sem fjallað er um í bók Hrafns og Bjarna. Knstjan Eldjarn og Morgunblaðið Úr „Forsetar íslenska lýðveldisins“ eftir Bjarna Guð- mundsson og Hrafn Jökulsson (útg. Skjaldborg). Nýtt skáld, umvafið einskonar töfra- skýi, sjaldséðu og ginnandi um leið, sendir ffá sér kvæðasafn, þar sem það dansar kringum lífið, dauðann og ástina. Ljóðabók án nokkurs ættjarðarljóðs, bók með fersk- um blæ líðandi stundar berst í hendur á þjóð, sem um sömu mundir vinnur úrslita- sigur í sjálfstæðisbaráttu sinni. Það má leita lengi og árangurslaust í Söngvum föru- mannsins til þess að finna þar nokkurt þýtt ljóð, og bókin er algerlega laus við hin sviplitlu, þreytandi tækifæriskvæði. Tím- inn var kominn til að veita sjálfstjáningar- ljóðum viðtöku, og hann krafðist þeirra. Stefán varð fyrstur til að svara kröfurn tim- ans og valda með því aldahvörfum í ís- lenskum skáldskap. Svar Stefáns við kröfu tímans var ung, djörf og huglæg ljóð. 1 Söng\’um förumannsins hefjast frjáls- ar ástalífslýsingar fyrst i íslenskum skáld- skap. Úti í heimi haíði heimsstyijöldin fyrri svipt fólkið staðfestu, gert það hvikult og eirðarlaust, en um leið skapað skáld- skapnum svigrúm í djarfari orðum og hrað- ari æðaslætti. Stefán hafði að baki sér þá persónulegu reynslu, sem skóp hina æstu lífsvímu i ljóðum hans. Þessi lífsreynsla hafði endurskapað í bestu og persónuleg- ustu ljóðum hans það lífsviðhorf, sem ban- hungraðir ljóðaunnendur þráðu innilegast. Jónas Sveinsson læknir segir merkilega sögu um þetta: Sigurður Sigurðsson frá Amarholti (ofl nefndur Sigurður slembir) var þá íyrir alllöngu orðinn þjóðkunnugt ljóðskáld. Hann, Jónas og nokkrir aðrir voru saman komnir, og Sigurður las upp mörg kvæði úr Söngvum forumannsins, þá Ekki er alveg úr lausu lofti gripið að segja að rektor hafi fengið morðhótanir á þessum vetri. Einn þeirra nema, sem skrif- uðu honum í kennsluhléinu í janúar segir (þann 10.): „Þú með öllum illum löstum gæddur rektor! Ég ræð þér alvarlega til að segja af þér nú þegar, annars fer ver. Fyrir 1. febr. þ.á. skal verða mikil breyting á komin á skólanum." Bréfritari strikar tvisv- ar undir ófamaðaryfirlýsinguna. Og skrifar stórum stöfum undir: „Varaðu þig.“ - Ann- ar bréfritari skrifar (þann 17. jan.) eftir að hafa kallað rektor djöfuls bæst, lygara, fals- ara, hræsnara og druliusokk af djöflakyni: „. . . þínir dagar em nú þegar taldir“. Kennsludagar? Líklega. Kennslustofa 2. bekkjar varð harðast úti og lætur það að líkum. Stofa þessi var ein höfð opin á sunnudögum, „svo að piltar gætu fundist þar og átt athvarf,“ ritar As- mundur biskup Guðmundsson í minningar- riti um menntaskólaárin. Sunnudag einn varð þar heldur en ekki uppákoma síðdeg- is. nýkomnum úr prentsmiðjunni. Sum þeirra las hann hvað eftir annað. Að loknum lestri steig hann fram á gólfið í hrifningarvímu og sagði, að þetta væri hið stórkostlegasta, sem hann hefði lesið. Hann var gripinn eld- móði, og allir viðstaddir vom stórhrifhir af ljóðunum. Hér var eitthvað nýtt á ferðinni, nýr lýriskur kveðskapur bæði að efni og formi. Þeir vom furðu lostnir af slíkum stórviðburði í íslenskum bókmenntum. Sigurður var viðurkenndur bókmennta- maður. Hann skrifaði ritdóm um Söngva forumannsins, hinn fyrsta, sem menn tóku mark á, segir Jónas. Sveitafólkinu þótti sumt af því, sem Söngvar förumannsins fluttu, misjafnt and- ans fóður, og Stefán, sem var hvorttveggja í senn lausingi (bóhem) og heimakær sveitapiltur, hlaut að bergja margan beiskan bikar eitri blandinn næstu árin. Sveitafólk- ið hneykslaðist á hversu opinskátt hann tal- aði um ástamálin í bók sinni. En þar sem kunnugt er hvílíkt hjartans mál skáldskap- urinn var Stefáni, er auðskilið, að hann hlaut að veija sig gegn umhverfi sínu með öllum tiltækum ráðum. í næstu bók hans er margt að finna, sem er rýr og jafnvel hvers- dagslegur skáldskapur. Förumaðurinn er orðinn einyrki. En margir voru þeir í höfuðstaðnum og raunar á landinu öllu sem fögnuðu Söngv- um förumannsins. Smám saman fjölgaði umsögnum um bókina, sem langflestar hlutu að gleðja Stefán og veita honum sið- ferðilegan styrk í stríðinu um hana. Ásmundur skrifar: „Varð nú heljarmik- il púðursprenging í ofhinum, svo að hann splundraðist allur og hurðin hentist yfir þveran bekkinn, gegnum tvöfaldan glugg- ann, yfir götuna fyrir austan og í tumbur- fjós og markaði þar djúpt far. Var mesta mildi, að hvorki skyldi neinn vera staddur í bekkinum né á götunni fyrir utan, því að þá gat þeim verið bráður bani búinn.“ . . . Þessi atburður virðist hafa ráðið úrslit- um. í skólaskýrslunni fyrir þetta skólaár segir: „25. dag aprilmánaðar veitti Hans Há- tign konungurinn rektor skólans Bimi M. Olsen samkvæmt beiðni hans lausn í náð frá embætti sakir heilsulasleika með eftir- launum frá 1. okt. 1904 að telja, og sæmdi hann um leið prófessorsnafnbót frá sama degi.“ Bjöm varð fyrsti rektor Háskóla ís- lands. Honum var sparkað upp á við. Minnihlutastjóm Alþýðuflokks tók við völdum í október árið 1979, en í þingkosn- ingum tveimur mánuðum síðar tapaði flokkurin miklu fylgi, og baðst Benedikt Gröndal þá lausnar fyrir sig og ráðuneyti sitt. Fól forseti Steingrimi Hermannssyni formanni Framsóknarflokks þá að mynda rikisstjóm og þegar það vildi ekki lukkast Geir Hallgrímssyni, en allt fór á sama veg. Geir skilaði því umboði sínu um miðjan janúar árið 1980. Næst ræddi Kristján Eld- jám við Lúðvík Jósepsson formann Al- þýðubandalags og var Svavari Gestssyni þingmanni falin stjómarmyndun. Þetta gagnrýndu hægri menn og sagði Morgun- blaðið „ekki vitglóm“ í ráðstöfun forsetans. „Það er líka íhugunarefni,“ sagði í blað- inu þann 18. janúar, „að samkvæmt Brez- hnevkenningunni telja Rússar sig hafa leyfi til afskipta af innanríkismálum þeirra þjóða, sem em undir marxiskri stjóm. Menn ættu að gera sér grein fyurir því - og leika sér ekki að eldi.“ Kristján hafði raunar verið gagnrýndur íyrir sömu sakir árið 1978; í leiðara blaðs- ins hinn 17. ágúst sagði: „Þá hefur forseti Islands orðið við kröfu Lúðvíks Jósefsson- ar og kommúnista um, að hann geri tilraun til stjómarmyndunar.“ Matthías Johannessen ritstjóri Morgun- blaðsins sagði frá því að eftir harkaleg leið- araskrif blaðsins um athafnir forsetans hafi sá síðamefndi hringt í ritstjórann og spurt hver hefði stýrt pennanum. Það vildi Matt- hías ekki gefa upp i fyrstu, en sagði ritstjóra blaðsins sameiginlega ábyrga fyrir leiður- um. „Ég spurði ekki um það,“ sagði forseti þá, „ég spurði hver hefði skrifað leiðar- ann.“ Enn vildi Matthías ekkert segja, en Kristján spurði áfram. Að lokum lét rit- stjórinn sig og sagði: „Fyrst forsetinn spyr verður gerð undantekning. Þú ert að tala við þann sem skrifaði leiðarann.“ Þá skellti forseti lýðveldisins á, en Matthías getur Kristján Eldjá þess ennfremur að Kristján hafi brátt sæst við sig. Með dagbókum Kristjáns hefur varð- veist minnismiði forsetans um samtalið, dagsettur 17. ágúst, sem ættingjar hans veittu bókarhöfundum aðgang að. Þar segir Kristján: „Ég taldi mig hafa ástæðu til að halda að Styrmir Gunnarsson hefði skrifað þessi orð. Ékki það að ég ætlaði að fara að munn- höggvast við hann um það sem í þessu felst, þótt reyndar sé hart að geta ekki borið af sér svo svívirðileg ummæli. En mig langaði samt að vita fýrir víst hver hefði skrifað þetta. Datt þess vegna í hug að tala við Matthías Johannessen, góðkunningja minn, og spyija hann hvort hann gæti sagt mér hver höfundurinn væri. Matthías sagð- ist hafa skrifað þetta sjálfur. „Já, erindið var ekki annað en að fá vitneskju um þetta, ef hægt væri,“ sagði ég. Þá endurtók Matthías að hann hefði sjálfur skrifað leiðarann. Síð- an ætlaði hann að fara að ræða þetta, skild- ist mér, og byijaði eitthvað á þá leið að „hitt væri annað mál . . .“, en lengra varð þetta ekki því ég tók af honum orðið og sagði: „Ég ætla ekki að ræða þetta frekar. Mig langaði aðeins að vita hver hefði skrifað þessi orð og þá aðdróttun sem í þeim felst. Þakka þér fyrir.“ Svo lagði ég símtólið á. Ég skrifa þetta til minnis strax eftir „samtalið". Það er ekkert víst að rétt sé af mér að leggja mig niður við að láta van- þóknun mína í ljós út af aðdróttunum á borð við þetta. En ég gerði það, og nú verð- ur við það að sitja.“ Rektor í kröppum dansi Úr „Vaxandi vængir“ eftir Þorstein Antonsson (útg. Fróði). Hér er gripið niður í þátt um óeirðir gegn Birni M. Ólsen rektor í Menntaskólanum í Reykjavík veturinn 1903-1904. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7

x

Þjóðviljinn

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.