Þjóðviljinn - 05.04.1991, Side 15

HTTT CZ A li IVf I-T iNI IV11INI <^21INI
wtjæ, JLJL^I ^JJLX^i
Ólafur H. Torfason skrifar
í bland við tröllin
Þjóöleikhúsið
Pétur Gautur
Höfundur: Henrik Ibsen
Þýðing: Einar Benediktsson
Viðbætur i þýðingu: Karl Guð-
mundsson
Lagfæring þýðingar: Þórarinn Eld-
járn
Leikgerð: Þórhildur Þorleifsdóttir
og Sigurjón Jóhannsson
Tónlist: Hjálmar H. Ragnarsson
Dansar: Hany Hadaya
Lýsing: Páll Ragnarsson
Lcikmynd og búningar: Sigurjón
Jóhannsson
Leikstjórn: Þórhildur
Þorleifsdóttir
Það eru mörg leikrit á sviðinu
núna i Þjóðleikhúsi Islendinga
undir samheitinu Pétur Gautur. I
fyrsta lagi hafa höfúndar þessarar
leikgerðar sporðreist textann af
miklum kjarki, svo efnisþráðurinn
er nú ekki rakinn írá upphafi til
endis, heldur birtist hann að veru-
legu leyti sem í bakleiftri, eins og
hefur tíðkast í bíóum.
í öðru lagi er gripið með mis-
munandi hætti á þema verksins,
eftir því hvert framvindunni er
komið hveiju sinni, svo atriðin fá
sterkan blæ hvert um sig, en missa
við það heildarflæði. Reynt er að
vinna bug á þessu með því að láta
Amar Jónsson í hlutverki Péturs
Gauts vera ævinlega nálægan á
sviðinu og líma stykkið þannig
saman, en áhorfandinn fer þá
óvart í staðinn að vorkenna leikar-
anum.
Og í þriðja lagi fer þama fram
yfirþyrmandi sjónarspil leik-
myndar, sem ber hugflæðið í text-
anum auðveldlega ofurliði. Allt er
þetta eins og vænta mátti með
miklum hagleik útbúið hjá Þór-
hildi Þorleifsdóttur leikstjóra og
leikmyndahönnuðinum Sigurjóni
Jóhannssyni, sem einnig em höf-
undar þessarar leikgerðar. Og tón-
list Hjálmars H. Ragnarssonar
kemur þægilega til móts við þær
kenndir sem nú er reynt að kynda
undir. Um hana má skrifa sjálf-
stæðar sögur. Auðvelt er að segja
sem svo: Annað veifið birtast í
þessu mikla og merkilega starfi
listafólksins með ævintýralegustu
andrám íslensks nútímaleikhúss.
En jafn létt er manni að svara: Það
eru umbúðir.
Ljóðabálkur Henriks Ibsens
um Peer Gynt kom út á bók 1867,
en var fyrst settur á svið níu árum
síðar. Og hvorki Noregur né heim-
urinn hafa verið samir eftir.
Verkið um Pétur Gaut er hægt
að setja í allar skúffur bókmennta-
sögunnar. Það er andrómantískt í
dulargervi rómantíkur og sprengir
af sér fjötra hennar. Þama er rakin
þróun mannssálar og þróun 19.
aldarinnar, úr bændasamféiagi um
minni þjóðsagna yfir í borgarsam-
félagið. Ibsen ræðst gegn róman-
tískum eftirlegukindum og breytir
þjóðsagnastefjunum og persónun-
um í eitruð vopn háðsins.
Og hvað er svo sem hægt að
andmæla einhveijum túlkendum?
Allt er þetta baráttan við tröllin.
Guðfræðingar, marxistar og eksis-
tensíalistar hafa hver eftir sínu
höfði reynt að pota i verkið. Þama
er kapítalisminn teiknaður sterkt
og afkáralega, þama em Biblíum-
innin, ffelsi mannsins, syndin,
endurlausn og tilgangur lífsins,
hugleiðingamar um þróunina frá
hinum estetíska lífsnautnamanni
yfir í etíkerinn, sem hefúr siðfræði
að viðmiðun lífs síns. Ibsen var að
drekka í sig samtímann í Evrópu
og heiminum. Þetta andlega fyllirí
Ibsens meðan hann samdi það hef-
ur etv. að nokkm leyti verið lík-
amlegt líka, ef marka má seinni
játningar hans í Þýskalandi.
Menn uppgötvuðu strax að
Pétur Gautur endurspeglaði margt
það versta í norsku þjóðarsálinni
(og hvaða þjóðarsál sem er): Eig-
ingimi, sjálfsánægju og þröng-
sýni. Hins vegar leið langur tími
þar til það laukst upp, hve verkið
vísaði ffam á við í leiklistarsög-
unni: Þama em nefúilega strax lif-
andi komnir symbólismi, express-
íónismi, súrrealismi og jafnvel ab-
súrd- leikhúsið.
Og þama er mætt sjálf and-
hetjan, Pétur Gautur, forveri ótal
sagnapersóna í bókmenntum,
ieikhúsi og ekki síst kvikmyndum
nútímans. Og auðvitað gægist
ffam í þessari kjörbúð Ibsens
margt sem vísar ffam á við inn í
síðari verk hans sjálfs.
Pétur Gautur er ffægur fyrir að
vera eitt erfiðasta þýðingarverk-
efni sem sögur fara af. I norska
textanum em millitónar og marg-
ræðni slík að margir hafa gefist
upp, eins og Einar Benediktsson
gerði sjálfúr. Og þótt þýðingin sé
þung og fom á köflum, er hún fög-
ur áheymar og
máttug. En hún ögrar ekki.
Heimurinn, og þó einkum norski
parturinn, var hrifinn af Pétri Gaut
á sömu forsendum og nútíminn
diggar Megas og Bubba, þetta var
ffakkt.
Sýning Þjóðleikhússins er of
löng. Það er fýllilega lögmætt að
láta manni leiðast og líða illa í
leikhúsi, ef efnið krefst þess að
leikstjórinn hræri í manni. En að
færa Pétur Gaut upp með þessum
hætti er meiri læknisffæði en leik-
hús, fremur hersýning en hemað-
ur.
Ibsen-fjölskyldan fylgdi ffæg-
um sértrúarsöfhuði Lammers í
Skien og leit á Henrik sem glatað-
an son. Hann myndaði gjá milli
sín og ættarinnar af þessu tilefni.
Pétur Gautur er hins vegar ein
allsheijar Biblíutilvitnun. Til em
heimildir Ibsens sjálfs fyrir því að
eina ritið sem hann las meðan
hann samdi verkið var Biblían,
„mikil og sterk bók“. Samt vildi
hann láta líta á sig sem ffíþen-
kjara, og margir túlkendur hafa
ffemur viljað skoða Pétur Gaut í
ljósi ákveðinna ritverka Sörens
Kierkegaards og eksistensíalism-
ans. Það er unnt, en leiðin endar
þá snemma í innihaldi sínu, eins
og sýning Þjóðleikhússins ber
með sér.
A vegamótunum undir lok
leiksins í 5. þætti spyr Pétur
Hnappasmiðinn, sem vill koma
honum í endurvinnslu eins og
sorpi:
„Eitt orð fyrr en lýkur
hvað er að vera sjálfum sér
líkur?“
Og Hnappasmiðurinn svarar
með Biblíutilvitnun i Matteusar-
guðspjall:
„Sá líkist sér sjálfum, sem
sjálfan sig deyðir".
Frumtextinn á íslensku hljóðar
svo í Nýja testamentinu:
„Því að hver sem vill bjarga
lífi sínu, mun týna því..“
Framhaldið Biblíunnar er
svona: „...en hver sem týnir lífi
sínu mín vegna hann mun finna
það. Því að hvað mun það stoða
manninn, þótt hann eignist allan
heiminn, en fyrirgeri sálu sinni?“
(Matteus 16, 25-26).
Stefið er úr mikilvægasta Pét-
urs- kafla Biblíunnar, í kjama
Nýja testamentisins, þar sem
Kristur stofnar til páfaembættis-
ins, gefúr Símoni nafnið Pétur og
útnefnir hann staðgengil sinn.
Þessar eru undirstöður verks-
ins, þótt kosið hafi verið að ganga
fram hjá því að þessu sinni. Því
má ekki gleyma að Pétur Gautur
er systurverk og andhverfa
Brands, verksins sem aflaði Ibsen
álits og vinsælda. Pétur Gautur er
tákn alls þess sem Brandur fyrir-
leit: Hálfvelgjunnar, eigingimi,
lygi, þess að svíkja köllun sína.
Og Ibsen skrifaði sjálfúr að hon-
um heföi opinberast hugmyndin
að byggingu ljóðsins heitan júlí-
dag 1865 undir hvelfingu Péturs-
kirkjunnar í Róm.
Pétur Gautur er djúpsálffæði-
legt verk, sjálfskönnun, kmfning,
rífúr í „þar sem sársaukinn er
mestur“ eins og Ibsen sagði í bréfi
til Bjömssons.
En Pétur Gautur öðlaðist einn-
ig frægð sína og vinsældir fyrir að
vera skemmtilegasta, ljóðrænasta
og skrautlegasta verk Ibsens á æv-
inni. Hvar gætir þess nú?
Eitt eftirminnilegasta atriðið
úr sýningu Þjóðleikhússins er eins
og að líkum lætur laukátið lang-
fræga, þegar Pétur reynir að kom-
ast að innsta kjama, flettir lauk-
blöðunum sundur einu af öðm (og
kjamsar nú á af miklu óþoli). Fyr-
ir utan þá táknrænu hlið þessa at-
riðis, sem túlkar leitina endalausu
— og ofboðið þegar ekkert reynist
að finna nema bilið milli blaða
lauksins - þá má líta í gerð þessa
atriðis núna visan á leikstjómar-
tök Þórhildar Þorleifsdóttur í
verkinu sem heild.
Lætin með laukinn em hér
sem nokkur kvika þess ofsa- og
skarkala-stefs sem veður um alla
sýninguna, utan um heilagar Mar-
íu-myndir Asu og Sólveigar.
Eflirminnilegur einleikur Am-
ars Jónssonar og Ingvars E. Sig-
urðssonar sýnir gaurinn, mstann,
karlinn. Og það er karlinn, karl-
kynið, sem á að afhjúpa rækilega
að þessu sinni, afhýða.
Með snilldarsýn hefúr Sigur-
jón Jóhannsson i samræmi við
skilning þeirra leikgerðarhöfúnda
síðan smíðað risavaxna lauka úr
öllu saman, tröllaukin vefjarblöð,
sem bærast fram og affur, upp og
niður, um allt ferkantað sviðsgat-
ið, stundum sem öldur hafsins, í
annan stað sem dýpt og ólga
mannshugans. Og hann gerir úr
fjöllunum þéttraða súðbyrðinga,
sem minna líka á sniðþrönga
áhorfendapalla heimsins. Þetta er
skarsúð klettafjalla, en um leið rif-
bein og reisiíjöl hinna tákiirænu
umbúða um umbúðimar, blaðanna
yfir laukblöðunum, hýðisins utan-
um hýðið.
Þessi virðist að nokkm skiln-
ingur höfúnda leikgerðarinnar, þar
sem sjónræn áhrif, víddir, rokur,
sprettir og ýlfúr teygja athygli
leikhúsgestsins ffá orðanna hljóð-
an, jafnvel orðanna meining.
Sérstöku áhugafólki um þetta
gamla, stríðna leikrit er hendi
næst að endurskrifa það og nú hef-
ur dáðin verið drýgð. Að þessu
leyti er sýning Þjóðleikhússins
náma þeirra sem vígðir em verki
Ibsens, hafa þegar sogast með
feiknum hans og fyllst af ilmi
ósegjanlegs þunga. Öðrum mun
reynast hún nokkurt torf, og ekki
bætir úr skák að samanrekinn
kveðskapur Einars Benediktsson-
ar kafnar ofl í voðunum, hvort
sem um er að kenna raddmóðu
flytjenda eða möttum einkennum
nýja salarins.
Auðvitað em hér konumar
fremstar. Það lýsir af Steinunni
Olínu Þorsteinsdóttur sem Sól-
veigu gegnum alla sýningiuia,
söngur hennar og látbragð allt
með eftirvæntingu og þokka, en
ekki undirlægjuskap og þjónustu-
fýsn að ráði. Þreyta Asu og þol-
gæði birtust sannfærandi hjá
Kristbjörgu Kjeld, og vel tókst
samleikur þeirra Ingvars E. Sig-
urðssonar, sem þama axlar það
ógnarþunga hlutverk Péturs. Þrátt
fýrir öfluga spretti og góðan róm,
æðið og gunguskapinn, þá minnir
hann stundum ffekar á söngleikja-
hrekkjusvín en þennan sundur-
tætta persónugerving skuggahliða
menningarinnar sem þörf er á. Þar
hæföi betur ámátlegt fas Amars
Jónssonar.
Fjöldinn allur af leikumm
safnast þama í mátulegri snilld, en
skýrast heyrðist til Hnappasmiðs-
ins hjá Olafíu Hrönn Jónsdóttur.
Amar Jónsson leysir þrekvirki sitt
með sársauka og fælni, en svífúr
út í buska sjálfs sín þegar verst
gegnir, þegar hann kafar í ímynd-
unarafl Péturs. Það kemur svo í
hlut lngvars að kljást meira við
dýrslega þrá hans og miskunnar-
leysi, þá neikvæðu þætti í Pétri
sem i skilningi höfúnda leikgerð-
arinnar virðast byggjast á um-
hverfi og aðstæðum, vera „félags-
lega skilyrtir". Móðurbindingin er
þá sálræna hliðin. Pétur gerir síð-
an það sem er löglegt en siðlaust,
selur þræla, goðastyttur.
Leikgerðin skilar óvíða þeirri
glitrandi fýndni og nístandi háði
sem upprunalegi textinn flutti, nú
er fátt eftir nema sagnffæðilegur
orðafossinn, kostulegar uppákom-
ur, myndrænar lýsingar, og allt er
það raunar aðlaðandi og örvandi
fýrir andann - eins og það sem
spillir Pétri Gaut í verkinu.
Leikstíllinn er víða þungur,
hvort sem Rúrik Haraldsson dryn-
ur í hlutverki skipstjórans eða
Pálmi Gestsson klunnast áffam
sem Svíinn Trumpeterstrále.
Stundum em persónur beinlínis
látnar stirðna sem vaxmyndir og
stellingar ýmsar draga jafnvel
dám af þekktum höggmyndum úr
safni Einars Jónssonar. Eddumar
Björgvinsdóttir og Amljótsdóttir
vekja dálítil fim innra með manni,
en em fjarri, eins og Sú græn-
klædda hjá Lilju Guðrúnu Þor-
valdsdóttur, sterkar, en í mistri
ákveðinnar fjarlægðar ffá textan-
um. Kann að vera að nákvæm
hlustun áhorfandans eflir textan-
um skapi þessa kennd.
Það er ósköp erfitt að losa
Spaugstofúlið Sjónvarps af sjá-
aldrinu, en Öm Amason, Sigurður
Siguijónsson, Pálmi Gestsson og
Randver Þorláksson em þama all-
ir á hófstilltum nótum, sem betur
fer. En þeir em gestir í leikhúsinu.
Fagmennska í íslensku stór-
hýsi.
Veislan ( Marokkó. F.v.: Amar Jónsson sem Pétur Gautur, Öm Árnason sem Monsieur Ballon (tákn Frakk-
lands), Jón Slmon Gunnarsson sem Master Cotton (tákn Bretlands) og Baltasar Kormákur sem veislugestur.
Föstudagur 5. apríl 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 15