Dagblaðið - 20.01.1981, Síða 20

DAGBLAÐID. ÞRIÐJUDAGUR 20. JANÚAR 198).
20
S
Menning
Menning
Menning
Menning
I
Milli steins og sleggju
island fyrir seinna stríð
Bók þessi er fyrsta bindi ritverks
um ísland í síðari heimsstyrjöld.
Greinir þar einkanlega frá samskipt-
um Islendinga við helztu stórveldin:
Bretland, Þýzkaland og Bandaríkin á
tímabilinu 1918—1939.
í inngangskafla, sem nefnist For-
sagan, er þó seilzt lcngra og sagt í
stuttu máli frá samgangi íslendinga
við nálægar þjóðir, allt frá öndverðu.
Athyglisvert er það sögulega sam-
hengi, sem höfundur setur hlutleysis-
yfirlýsinguna frá 1918 í: Hún sé rök-
rétt framhald af aðgerðum íslendinga
i Napóleonsstyrjöldunum, með henni
hafi íslendingar staðfest, að þeir
væru á valdasvæði Breta og virtu
hagsmuni þeirra hvað sem sambands-
þjóðin, Danir, gerði; hefðu þeir með
þessu talið sig bezt tryggja öryggi sitt.
Utanrikisstefnan eftir síðari heims-
styrjöld sé á sama hátt framhald
þeirrar stefnu, sem búið hafi að baki
hlutleysisyfirlýsingunni 1918.
Samskiptin við stórveldin voru eins
og að líkum lætur aðallega á sviði
verzlunar og lánaviðskipta og mót-
uðust mjög af efnahagsörðugleikum
fslendinga. f upphafi tímabilsins
voru þau einkum bundin við Bret-
land, en upp úr 1930 tóku þau að
beinast til Þýzkalands. Höfðu Þjóð-
verjar mikinn áhuga á samskiptum
við fsland og sýnir höfundur fram á,
að þar hafi valdadraumar ekki búið
að baki, heldur verzlunarhagsmunir
og menningaráhugi af margvislegum
toga.
Þjóðverjar
hefja íhlutun
Á þessu varð þó breyting 1937/38.
Þá tók sambúð Þjóðverja við Breta
mjög að versna og gætti þess brátt á
fslandi, en Þjóðverjar höfðu fram að
því viðurkennt landið sem áhrifa-
svæði Breta. Þjóðverjar tóku nú að
ýfast mjög við allri blaðagagnrýni og
ætlast til íhlutunar stjórnvalda.
Einnig magnaðist gamall ótti Þjóð-
verja við, að íslendingar yrðu um of
háðir Bretum og rryndu þeir að
hamla á móti. Meðai annars töldu
þeir nauðsynlegt að vinna að þvi, að
fslendingar slitu ekki sambandinu við
Dani en Þjóðverjar töldu slg hafa ráð
Dana í hendi sér og þannig geta seilzt
til áhrifa á fslandi. Höfundur heldur
því fram, að Ðanir hafi vonazt til
þess, að konungssamband héldist,
þótt fslendingar tækju að öðru leyti
málin í sínar hendur og Sveinn
Björnsson hafi verið sama sinnis.
Heimild skortir að visu fyrir þessari
afstöðu Sveins Björnssonar. Verður
þó að telja óliklegt, svo að ekki sé
meira sagt, að sendiherra ríkis — og
þá ekki sízt jafn varkár maður og
Sveinn Björnsson — hafi látið í ljós
vonir, sem hann hafði fyllstu ástæðu
til að ætla, aö væru ekki i samræmi
við þjóðarviljann.
Og Þjóðverjar fylgdu ihlutunar-
semi sinni eftir með beiðni um flug-
aðstöðu 1939, herskipa- og kafbáta-
heimsóknum. — Beiðninni um flug-
aðstöðu var einhuga neitað og Þjóð-
verjar brugðust ókvæða við.
Höfundur skýrir ofurkapp Þjóðverja
með því, að beztu kjararéttindi Luft-
hansa hafi átt að renna út 1940 og
Þjóðverjar hafi haft verður af við-
leitni fslendinga til að efna til sam-
vinnu við Bandaríkjamenn um flug á
norðurleiðinni — þeir hafi verið í
kapphlaupi við tímann.
Hitt er meiri vandi að skýra, hver
hafi verið markmið Þjóðverja með
beiðni þessari, þvi að Göring flug-
marskálkur lét eyða skjölum flug-
málaráðuneytisins í Berlín 1945.
Þór WhkahMd - ÖftWur I aMfi. Aknanna
bókafélagið 1M0.
Höfundur sýnir fram á, að flotinn
þýzki hafi ekki haft áhuga á aðstöðu
hér á landi, enda gerð hans miðuð við
annað og minna hafsvæði. Hins y
vegar hafi frömuðir flugmála með
Göring að bakhjarli iagt kapp á að ná
hér aðstöðu. Þar telur höfundur, að
ráðið hafi áhugi á norðurflugleiðinni
og þau hernaðarmarkmið að ná að-
stöðu til njósna um ferðir brezkra
skipa og stunda veðurathuganir.
Friðkaupastefnan
En Þjóðverjar voru ekki af baki
dottnir, þótt beiðni um flugaðstöðu
hefði verið neitað. Þeir sendu út
hingað hinn aðsópsmikla ræðismann
prófessor Werner Gerlach, SS-for-
ingja. Höfundur dregur saman mik-
inn fróðleik um hann og athygli
vekur, hversu handgenginn hann
hefur verið Heinrich Himmler,
hinum illræmda yfirmanni SS.
Virðist Himmler og hafa verið sá for-
ingi nasista, sem sýndi íslandi mestan
áhuga.
Þar sem greinir frá Gerlach virðist
mér höfundur á tveimur stöðum
draga helzt til eindregnar ályktanir:
Að Gerlach virðist hafa starfað í
fangabúðum SS-liðsins, þ.á m.
Buchenwald (sbr. bls. 175) og að
Himmler hafi skipað Gerlach að
beita vinnubrögðum SS og Gestapó á
íslandi og hér hafi hann verið að
gegna skyldu sinni ,,,,sem SS-foringi
ogheldurbetur”.”(Bls. 190—91.)
Þetta kann hvort tveggja að vera
rétt, en heimildir þær, sem höfundur
vitnar til, virðast mér ekki leyfa þetta
afdráttarlausar ályktanir.
Þá hefur það misritazt á bls. 182,
að Júlíus Streicher hafi í Nílrnberg
verið dæmdur í ævilangt fangelsi.
Hann var dæmdur til dauða og liflát-
inn.
Höfundur rekur síðan, hvernig
forystumenn íslendinga brugðust við
ágangi Þjóðverja. Þeir reyndu að
halda í hlutieysið og forðuðust eftir
föngum að styggja Þjóðverja, gripu
Sigurður Líndal ,
jafnvel til vægrar ritskoðunar. Hér
réðu viðskiptahagsmunir. Nokkrir
íslendingar — og er sérstaklega
nefndur Gunnar Thoroddsen — vildu
jafnvel ganga lengra og koma á jafn-
vægi með brezkum og þýzkum áhrif-
um. Þetta hvort tveggja telur
höfundur vera afbrigði friðkaupa-
stefnu Breta — „appeasement”. —
Sá samanburður virðist mér þó ekki
ýkja sannfærandi. Ólíku er saman að
jafna samskiptum smáþjóðar í vanda
við volduga viðskiptaþjóð og inn-
byrðis átökum stórvelda um áhrif í
heimsmálum. Æskilegt hefði a.m.k.
verið að skýra þennan samanburð
nánar.
Á móti þessari „friðkaupastefnu”
stóðu hins vegar sósíalistar, sem
fylgdu þeirri stefnu, að „lýðræðisrík-
in”, þ.á m. Sovétríkin, vernduðu
island.
Firn af
heimildum
En forystumenn þjóðarinnar
reyndu einnig að spyrna við áhrifum
Þjóðverja. Til þess að tryggja öryggi
innanlands styrktu þeir lögregluna,
m.a. með því að fá henni vopn og
þjálfa í vopnaburði. Og til þess að
verða síður háðir Þjóðverjum um
viðskipti leituðu þeir á fornar slóðir
og nýjar — til Bretlands og Banda-
ríkjanna um viðskipti og lánafyrir-
greiðslu. Skírskotuðu þeir óspart tii
þýzku hættunnar máli sínu til árétt-
ingar.
ÞS var skammt síðan forystumenn
þessara ríkja höfðu tekið að gefa
gangi mála á Islandi einhvern teljandi
gaum. Bandaríkjamenn voru þeirrar
skoðunar, að ísland mætti ekki undir
neinum kringumstæðum ganga undir
Þýzkaland, en létu sér annars nægja
að fylgjast með því, hvernig Bretum
tækist að verja þetta forna áhrifa-
svæði sitt. En seint var brugðizt við
málaleitunum íslendinga um við-
skipti og lánafyrirgreiðslu; höfðu
íslendingar ekki fengið neina úrlausn
í vandræðum sínum, þegar ófriður
skall á 1. september 1939. — Og þar
lýkur þessu bindi ritverksins.
Höfundur hefur kannað firn af
heimildum og styðst jöfnum höndum
við innlendar og erlendar, við
prentuð rit, blöð og óprentuð skjöl
bæði hér á landi og i fjórum nálæg-
um þjóðlöndum. Enn fremur hefur
hann haft tal af mörgum sem við
sögu koma. Hefur hann þannig
bjargað ýmsum fróðleik, sem ella er
hætta á, að glatazt hefði. Hann vísar
alla jafna kostgæfilega til heimilda.
Einnig gerir hann ágæta grein fyrir
orsakatengslum meginviðburða. Allt
verður þetta til þess, að í ritinu er
varpað nýju ljósi yfir samskiptasögu
Islands og þeirra ríkja, sem við sögu
koma — einnig þar sem atburðarás lá
í aðalatriðum ljós fyrir áður.
I formála lýsir höfundur þeim
ásetningi sínum að semja rit, sem
naéði út fyrir þröngan hóp sér-
fræðinga, enda eigi sagnf[æði að
vera hvort tveggja til fróðleiks og
skemmtunar. Undir þetta get ég vel
tekið og fæ ekki betur séð en höfundi
hafi tekizt mætavel að semja læsilegt
og fróðlegt rit. Bókin er lipurlega
rituð og skemmtileg aflestrar — m.a.
hæfilega krydduð frásögnum af
skringilegum atvikum án þess þó, að
samhengi sé rofið. Ein slik frásögn
fjallar um Telepnef barón og New-
come-Wright lögmann, og er hún að
mínum dómi raunar of niðrandi fyrir
þá, sem hlut eiga að máli, enda
virðist höfundur þar styðjast úm of
við Jónas Jónsson frá Hriflu og Ey-
stein Jónsson, en ekki kanna málið
frá öllum hliðum. Ættfærslan á Ásu
Wright er auk þess röng. Hún var
Guðmundsdóttir og systurdóttir
Sturlu Jónssonar, en ekki systir hans,
eins og höfundur segir.
Einkar fróðlegt er að kynnast áliti
erlendra stjórnarerindreka á mönn-
um og málefnum á íslandi, einkum er
skýrsla Bretans Berkeley-Gages um
heimsókn hans til íslands 1939 at-
hyglisverð.
Afskiptaleysi eða
óhlutdrægni
Dálitill ljóður er það á ráði
höfundar, að hann gerir naumast við-
hlítandi grein fyrir viðhorfi sínu til
sagnaritunar og þá sérstaklega rit-
unar nútíma sögu. Hann segir þetta
eitt um afstöðu sagnfræðingsins til
viðfangsefnis síns:
„Ég er ekki í hópi þeirra sagnfræð-
inga, sem trúa því, að þeir geti hafið
sig ofar samtíð sinni og skoðunum og
fjallað um málið af óskilgreindu
„hlutleysi”. Ég hef ákveðin viðmið,
sem ég tel óheiðarlegt að leyna. Tak-
mark mitt er ekki að vera „hlutlaus”
heldur leita að sannleika og skýra
hann” (bls. 9).
Hé'r virðist höfundur nota orðið
hlutlaus í merkingunni afstöðu eða
afskiptalaus. Auðvitað hlýtur sagn-
fræðingur að taka einhverja afstöðu
til viðfangsefnis síns, svo að ummæli
hans fela ekki annað í sér en sjálf-
sagðan hlut. Það er hins vegar mikils-
vert, hvernig hann gerir það. Annað
mál er það, að alveg er ástæðulaust
að skiljaorðið hlutleysi á þennan veg.
Það getur sem bezt merkt óhlut-
drægni: það að láta alla njóta sann-
mælis; að koma ekki að eigin
skoðunum umfram nauðsyn. Ljóst
. er, að höfundur er mjög andvígur
bæði nasistum og kommúnistum,
þ.á m. sósíalistum eftir að sá flokkur
var stofnaður, sem við þá var
kenndur. Mér virðist hann láta andúð
sína á hinum síðarnefndu (kommún-
istum og sósialistum) óþarflega mikið
í ljós i þessu riti. Þar með er ekki
sagt, að ummæli höfundar séu ekki
studd nægilegum rökum heldur hitt
að þau eru sum hver óþörf í þessu
samhengi. Betur færi hins vegar á að
rita utanríkismálasögu Kommúnista-
flokks, Sósíalistaflokks og Alþýðu-
bandalags sérstaklega og láta stað-
reyndirnar sem mest tala sjálfar. Er
það trúa mín, að sú saga yrði heldur
dapurleg, þótt sagnaritari gætti ýtr-
asta hlutleysis.
Eins og fyrr sagði, hefur höfundur
kannað kynstur heimilda. Það hefði
aukið gildi rits hans að mun, ef hann
hefði í sérstökum kafla gert grein
fyrir þeim heimildum, sem hann
styðst við, hverjar þær séu og hvernig
hann telji, að eigi að beita þeim, t.d.
hvað beri að varast við ályktanir.
Þetta hefði verið þeim mun æski-
legra sem hann beinir máli sínu ekki
til sérmenntaðra sagnfræðinga einna,
heldur alls almennings.
Niðurstaða þessara hugleiðinga er
sú, að höfundi hafi tekizt að semja
læsilegt og skemmtilegt rit, sem
geymir mikinn áður ókunnan fróð-
leik um áhugavert tímabil i sögu
Islendinga. Og þeir sem forystu
gegndu, virðast mér vaxa við frá-
sögnina. Ég fæ ekki betur séð en þeir
hafi haldið á málum af gætni og
festu, einmitt þegar mest á reið og
Islendingar voru að stíga fyrstu skref
sín á braut utanríkismála.
Sigurður Líndal.
—
KARLMANNASKOM
Spariskór — götuskór — kuldaskór og
ýmis/egt fieira.
SKÓBÚÐIN LAUGAVEG1100
VÉLAVERKSTÆÐI
Egils Vilhjálmssonar H/F
SMIÐJUVEGI9 A - KÓP. - SÍMI44445 1
• Endurbyggjum vélar • Borumblokkir ’ • Plönum blokkir og head • Málmfyllum sveifarása, tjakköxla og aðra slitfleti m/ryðfríu harðstáli • Rennum ventla og ventilsæti. • SUpum sveifarása. SÍMI 44445
^ FULLKOMIÐ MÓTOR- OG RENNIVERKSTÆÐI ^
SKÓÚTSALAl
ATH. útsalan
stendur aðeins
í nokkra daga
K^^Fóðruð og ófóðruð
SKÓVER ÓÐINSTORGI