Vísbending - 20.04.1988, Blaðsíða 3

VÍSBENDING
VÍSITÖLU-
BINDING
Dr. Pomldur Gylfason
Nú, þegar kjarasamningar eru í deigl-
unni, vakna brennandi spurningar um
vísitölubindingu kauplags, þar á meðal
þessar:
■ Tryggir vísitölubinding kaupmátt?
■ Er vísitölubinding verðbólguvaldur?
Kaupmáttartrygging?___________________
Margir virðast vera þeirrar skoðun-
ar, að vísitölubinding sé ígildi fullkom-
innar kaupmáttartryggingar. Svo er þó
ekki. Ástæðan er einföld. Tökum
dæmi.
Hugsum okkur, að almennt verðlag
hækki jafnt og þétt um 5% á hverjum
ársfjórðungi (þ.e. 22% á ári) og vísi-
tölubætur á laun séu greiddar fjórum
sinnum á ári: 1. janúar, 1. apríl, 1. júlí
og 1. október. Við þessa skipan rýrnar
kaupmáttur launa um 5% frá 1. janúar
til 31. marz, fer svo í upprunalegt horf
1. apríl, rýrnar svo aftur um 5% fram
til 30. júní og þannig áfram. Þetta er
sýnt með ferlinum ABCDE á mynd-
inni. Kaupmátturinn er þess vegna
2,5% rninni að meðaltali yfir hvert
þriggja mánaða tímabil en hann var,
þegar vísitölubindingin gekk í gildi í
ársbyrjun.
Hugsum okkur nú, að verðbólga
aukist úr 5% upp í 10% á hverjum árs-
fjórðungi (þ.e. úr 22% í 46% á ári) að
óbreyttu skipulagi vísitölubindingar.
Þá rýrnar kaupmáttur um 10% frá 1.
janúar til 31. marz, er svo endurheimt-
ur 1. apríl, rýrnar svo aftur um 10% á
næsta ársfjórðungi, og þannig koll af
kolli. Þetta er sýnt með ferlinum
AFCGE á myndinni. Nú er kaupmátt-
urinn 5% minni að meðaltali yfir hvern
ársfjórðung en hann var í upphafi.
Aukning verðbólgu úr 22% í 46% á ári
minnkar því kaupmátt heimilanna um
2,5% að meðaltali í þessu dæmi.
Af þessu sést, að kaupmáttur launa
minnkar að meðaltali, þegar verðbólga
eykst, þrátt fyrir fulla vísitölubindingu.
Kaupmáttarrýrnunin stendur í öfugu
hlutfalli við tíðni vísitölubótagreiðslna.
Því oftar sem launþegum eru greiddar
vísitölubætur, þeim mun minni er
kaupmáttarrýrnunin að meðaltali. En
jafnvel þótt vísitölubætur væru greidd-
ar einu sinni í mánuði, dygði það ekki
til að koma í veg fyrir kaupmáttarrýrn-
un í kjölfar aukinnar verðbólgu hér á
landi. Aukning verðbólgu úr 2% í 4%
á mánuði (þ.e. úr 27% í 60% á ári)
myndi til dæmis rýra kaupmátt launa
um 1% að meðaltali, jafnvel þótt vísi-
tölubætur væru greiddar mánaðarlega.
Verðbólguvaldur?______________________
Það er líka algeng skoðun, að vísi-
tölubinding kauplags kyndi undir verð-
bólgu. Þessi skoðun er trúlega
skynsamleg yfirleitt, en þó ekki alltaf.
Hér þarf að hyggja að því, að verð-
bólguáhrif vísitölubindingar eru ekki
að öllu leyti bundin við verðtrygging-
una sjálfa, heldur einnig við fram-
kvæmd hennar.
Tvennt skiptir meginmáli í þessu
samhengi. í fyrsta lagi þarf að athuga,
hvort sá kaupmáttur, sem reynt er að
tryggja með vísitölubindingu, samrým-
ist greiðslugetu atvinnuveganna. Þegar
samið er um kaupgreiðslur, sem
atvinnuvegirnir ráða við, getur vísi-
tölubinding gert gagn með því að draga
úr óvissu og ófriði á vinnumarkaði og
halda aftur af nýjum kaupkröfum og
verðbólgu. En þegar samið er um
kaup, sem atvinnuvegirnir hafa raun-
verulega ekki bolmagn til að greiða, og
slíkir samningar eru vísitölutryggðir að
auki eins og gerðist hér til dæmis 1977,
þá er voðinn vís. Þá eygja fyrirtæki,
sem selja framleiðslu sína á innlendum
markaði, enga útgönguleið aðra en að
veita kauphækkunum beint út í verð-
lagið að öðru jöfnu, svo að kaup hækk-
ar þá aftur, og þannig koll af kolli. Með
öðrum orðum: Ef fyrirtækin telja sig
ekki ráða við þann launakostnað, sem
umsaminn kaupmáttur launþega felur í
sér, þá geta þau rýrt kaupmáttinn og
dregið þannig úr kaupkostnaði með því
að herða á verðbólgunni. Og fyrirtæki,
sem flytja framleiðslu sína til útlanda,
neyðast til að heimta gengisfellingu,
peningaprentun eða aðra fyrirgreiðslu
af ríkinu eða leggja upp laupana ella.
Hitt atriðið varðar vísitöluna sjálfa
eða öllu heldur skipulag kauptrygging-
arinnar. Hlutverk skynsamlegrar og
skaðlausrar vísitölubindingar launa á
að vera að tryggja, að kauplag breytist
í eðlilegu samræmi við greiðslugetu
atvinnuveganna, en ekki að tryggja, að
kauplag fylgi framfærslukostnaði heim-
ilanna. Á þessu tvennu er reginmunur.
Síðari aðferðin, sú, að kauplag fylgi
framfærslukostnaði, hefur alltaf orðið
ofan á hér. Hún er þó alvarlega gölluð.
Hún felur það til dæmis í sér, að kaffi-
uppskerubrestur í Brasilíu og tollvernd
bílaiðnaðar í Bandaríkjunum valda
kauphækkun á íslandi, af því að brasi-
lískt kaffi og bandarískir bílar hækka í
verði. Slíkri kostnaðarhækkun hljóta
íslenzk fyrirtæki að reyna að veita
beint út í verðlagið, því að hún á sér
enga stoð f aukinni framleiðni.
Þetta er að vísu ekki bráður vandi
nú, því að verðbólga á íslandi á sér inn-
lendar orsakir fyrst og fremst um þess-
ar mundir, ekki erlendar. Þessi kaup-
tryggingaraðferð getur þó valdið vand-
ræðum og hefur gert það oft. Fyrri
aðferðin, sú, að kauplag fylgi greiðslu-
getu fyrirtækjanna, er að miklu leyti
laus við þennan alvarlega galla. Það er
enginn vandi að finna nothæfa vísitölu.
Verðvísitala innlendrar framleiðslu er
til. Hana er hægt að lesa beint út úr
vísitölum framfærslukostnaðar og inn-
flutningsverðlags.
Niðurlag______________________________
Miklu vænlegra væri þó að draga það
ekki lengur að takast á við skipulags-
vandann á vinnumarkaðnum og athuga
gaumgæfilega, hvort hlutaskipti að jap-
anskri fyrirmynd geti ekki leyst hefð-
bundna vísitölubindingu launa af
hólmi. Hlutaskipti hafa tíðkazt í
íslenzkum sjávarútvegi um langan ald-
ur og gefið góða raun. Sífelldur vandi á
vinnumarkaði hér ætti að vekja menn
til umhugsunar um það, hvort hluta-
skipti í einhverri mynd gætu ekki
reynzt jafnvel í öðrum atvinnugreinum
íslendinga.
3