Vísbending - 06.07.1988, Blaðsíða 3

VÍSBENDING
inda setur óháða hagfræðinga í
nokkurn vanda. Stöðugar deilur
stjórnmálamanna um efnahagsmál
geta varpað rýrð á hagfræði sem vís-
indagrein í augum almennings, jafnvel
þótt mikill hluti nútímahagfræði, eink-
um rekstrarhagfræði, sé utan og ofan
við dægurdeilur. Hitt er líka rétt, að
hagfræðinga greinir á um ýmsar óleyst-
ar gátur í fræðum sínum ekki síður en
eðlisfræðinga til dæmis. Við þetta bæt-
ist, að sumir hagfræðingar gæta þess
því miður ekki alltaf sem skyldi að
greina á milli stjórnmálaskoðana og
hlutlausra ályktana um efnahagsmál.
Petta er alvarlegur vandi um allan
heim.
Hlutlaus hagfræði_____________________
Hagfræði getur verið hlutlaus og á
að vera hlutlaus að mínum dómi, ekki
síður en eðlisfræði til dæmis. Flest við-
fangsefni hagfræðinga eru þess eðlis,
að úrlausn þeirra getur verið óháð
stjórnmálaskoðunum og öðrum gildis-
dómum hagfræðinga sem einstaklinga
um þjóðfélagsmál. Ef útlán bankakerf-
isins eru aukin, þannig að vextir lækka
um 5%, eykst verðbólga þá að öðru
jöfnu? Hversu mikið? Ef veiðileyfi eru
seld í stað þess, að aflakvótum sé út-
hlutað ókeypis, lækkar útgerðarkostn-
aður þá að óbreyttum afla? Hversu
mikið? Þannig er hægt að spyrja áfram
endalaust. Áreiðanleg svör við spurn-
ingum sem þessum hljóta að vera óháð
stjórnmálaágreiningi, því að svörin
varða staðreyndir.
Ýmsar aðrar spurningar hagfræð-
inga eru erfiðari viðfangs. Á að auka
útlán bankakerfisins, þannig að vextir
lækki, jafnvel þótt verðbólga aukist?
Á að selja veiðileyfi til að lækka út-
gerðarkostnað? Við þessum spurning-
um eru ekki til einhlít svör, sem eru
hafin yfir allan stjórnmálaágreining.
Ástæðan er sú, að þessar spurningar
varða stefnu, ekki staðreyndir. Er það
rétt stefna að taka hagsmuni eins fram
yfir hagsmuni annars eða jafnvel fram
yfir þjóðarhag? Það er ekki aðeins
spurning um hagkvæmni, heldur líka
um réttlæti. Það er eðlilegt, að hag-
fræðinga greini á um réttlæti og rang-
læti ekki síður en annað fólk. Hér þarf
að hyggja að ýmsu.
Vextirogveröbólga__________________
Tökum vaxtadæmið fyrst. Lang-
flestir hagfræðingar telja það vera
staðreynd, að útlánaaukning banka-
kerfisins lækki vexti og auki verð-
bólgu. Það er líklegast, að nafnvextir
og raunvextir fylgist að niður á við í
kjölfar peningaþenslu, en þó er það
hugsanlegt, að raunvextir lækki minna
en verðbólga eykst, þannig að nafn-
vextir hækki. Nú er það auðvitað lauk-
rétt, að lækkun raunvaxta dregur úr
rekstrarkostnaði fyrirtækja og þar með
úr verðbólgu að öðru jöfnu. Hitt er þó
yfirleitt miklu þyngra á metunum, að
peningaþensla örvar innlenda eftir-
spurn bæði beint og með því að þrýsta
raunvöxtum niður á við og ýta þannig
undir fjárfestingu og trúlega einka-
neyzlu og innflutning líka. Hvort
tveggja eykur verðbólgu og viðskipta-
halla. Þessi eftirspurnaráhrif vaxta á
verðbólgu eru allajafna miklu meiri en
kostnaðaráhrifin.
Ýmis dæmi má nefna úr hagsögu síð-
ustu ára þessu til staðfestingar.
Reynsla iðnríkjanna sýnir það, að
veruleg hækkun raunvaxta á heims-
markaði 1981-82 var undanfari dvín-
andi verðbólgu árin næst á eftir, enda
var gætt aðhalds í peningamálum báð-
um megin Atlantshafs og í Japan.
Verðbólgan í iðnríkjunum nú er jafn-
lítil og raun ber vitni meðal annars
vegna þess, að háir raunvextir hafa
haldið aftur af eftirspurn.
Hvers vegna halda sumir stjórn-
málamenn því fram, að háir raunvextir
séu verðbólguvaldur, jafnvel þótt lang-
flestir hagfræðingar telji bæði fræðileg
rök og reynslu hníga að hinu gagn-
stæða? Því er ekki auðvelt að svara.
Hitt er augljóst, að háir raunvextir eru
sparifjáreigendum í hag, en baka
skuldurum kostnað. Ágreiningur um
raunvexti endurspeglar togstreitu um
tekju- og eignaskiptingu. Þeir stjórn-
málamenn, sem vilja berjast á móti
verðbólgu og standa jafnframt vörð um
hagsmuni sparifjáreigenda, eru því yf-
irleitt hlynntir háum raunvöxtum við
núverandi skilyrði. Hinir, sem standa
vörð um hagsmuni skuldara, eiga úr
vöndu að ráða, því að lækkun raun-
vaxta með aukinni útlánaþenslu myndi
auka verðbólgu. Þeir eiga þó að vita
það, að lækkun raunvaxta með auknu
aðhaldi í ríkisfjármálum myndi lækka
bæði raunvexti og verðbólgu samtímis,
en virðast telja, að sú leið sé ekki fær.
Er það tilviljun, að þá sé gripið til þess
ráðs að halda því fram, að háir raun-
vextir séu verðbólguvaldur, þegar öllu
sé á botninn hvolft? Því verður hver að
svara fyrir sig.
Fiskveiðistefnan_____________________
Tökum nú hitt dæmið. Yfirgnæfandi
meiri hluti hagfræðinga er þeirrar
skoðunar, að nauðsynlegt sé að stjórna
fiskveiðum til að koma í veg fyrir of-
veiði og að sala veiðileyfa í einhverri
mynd væri hagkvæmasta stjórntækið í
þessu skyni. Ástæðan er einfaldlega
sú, að með því móti er hægt að veiða
leyfilegan hámarksafla með minnstum
tilkostnaði. Þessi skoðun kom til dæm-
is skýrt fram á alþjóðlegri ráðstefnu í
Reykjavík nýlega, þar sem flestir
helztu fiskihagfræðingar heims báru
saman bækur sínar. Yfirburðir veiði-
leyfasölu yfir önnur fiskveiðistjórn-
tæki eru sömu ættar og yfirburðir
frjálsra búskaparhátta yfirleitt. Veiði-
leyfasala er bæði hagkvæmari og rétt-
látari en til dæmis ókeypis úthlutun
aflakvóta, að ekki sé talað um óheftar
veiðar, með svipuðum hætti og frjáls
viðskipti eru yfirleitt hagkvæmari og
réttlátari en haftabúskapur. Nú kann
einhver að spyrja: Hvers vegna þarf að
hefta veiðar, en ekki viðskipti? Ástæð-
an er sú, að óheftar veiðar myndu ógna
fiskstofnum í sjónum og þar með fram-
tíðarhagsmunum þjóðarinnar í heild,
en óheft viðskipti efla þjóðarhag.
Samt eru margir stjórnmálamenn
andvígir veiðileyfasölu, jafnvel þótt
þeir aðhyllist viðskiptafrelsi á öðrum
sviðum. Hvers vegna? Miklir hags-
munir eru í húfi. Utgerðarmenn, sem
fá aflakvóta afhenta ókeypis við núver-
andi skipan, vilja auðvitað ekki þurfa
að greiða fyrir veiðileyfi. Þeir eru á
móti veiðileyfasölu. Hinir, sem fá eng-
an kvóta nú, ættu kost á að kaupa
kvóta á frjálsum markaði. Þeir eru
hlynntir veiðileyfasölu. Hinir fyrr
nefndu ráða ferðinni nú, jafnvel þótt
næstum allir hagfræðingar telji, að
veiðileyfasala væri miklu hagkvæmari
fyrir þjóðarbúskapinn í heild. Rann-
sóknir benda til þess, að Jiægt væri að
veiða jafnmikinn botnfiskafla og nú
fæst úr sjó umhverfis land með allt að
40% minni flota og minni útgerðar-
kostnaði eftir því. Fjárhæðin í húfi er
fjallhá. Vandinn er sá, að hagræðingin
krefst fækkunar í flotanum. Starfs-
menn viðkomandi útgerðarfyrirtækja
þyrftu að fá sér önnur verk að vinna.
En verkefnin eru næg um landsins
breiðu byggð, sem betur fer.
Er það tilviljun, að næstum allir hag-
fræðingar eru á einu máli um yfirburði
veiðileyfasölu? Nei. Samsæri? Nei.
Samsæri eru aldrei svo fjölmenn.
Ástæðan er einfaldlega sú, að rökin
eru sterk. Þess getur því ekki verið
langt að bíða, að meiri hluti stjórn-
málamanna sannfærist líka um nauð-
syn þess að taka brýna hagsmuni þjóð-
arheildarinnar fram yfir þrönga
sérhagsmuni.
3