Vísbending - 22.06.1989, Qupperneq 3

VÍSBENDING
HLUTA-
SKIPTI:
TRYGGING
GEGN
ATVINNU-
LEYSI
Síðari hluti
Dr. Þorvaldur Gylfason
í núgildandi launakerfi hér og í
nálægum löndum hefur ráðning nýs
starfsmanns engin áhrif á laun þeirra,
sem fyrir eru í fyrirtækinu. Þess vegna
eykst launakostnaður fyrirtækisins sem
nemur vinnulaunum nýs manns.
Meðallaunakostnaður fyrirtækisins á
hvem starfsmann helzt því óbreyttur.
Vinnuframlag nýs starfsmanns verður
að skila fyrirtækinu meiri við-
bótartekjum en nemur vinnulaunum
hans, til þess að það borgi sig að ráða
manninn í vinnu. Þegar viðbótar-
tekjurnar eru jafnar vinnulaununum,
hefur fyrirtækið engan hag af því að
fjölga fólki, jafnvel þótt fjöldi fólks
kunni að vera atvinnulaus í
viðkomandi grein. Þannig getur
núgildandi launakerfi stuðlað að við-
varandi offramboði á vinnumarkaði og
atvinnuleysi.
Hlutaskipti tryggja atvinnu
Öðru máli gegnir um hlutaskipti. I
hlutaskiptakerfi dregur ráðning nýs
starfsmanns lítillega úr launum þeirra,
sem fyrir eru, þannig að launa-
kostnaður fyrirtækisins hækkar niinna
en sem nemur launum hins nýráðna.
Þess vegna lœkkar meðailauna-
kostnaður fyrirtækisins á hvern starfs-
mann að öðru jöfnu. Vinnufrantlag
nýs starfsmanns skilar fyrirtækinu þess
vegna alltaf meiri viðbótartekjum en
nemur viðbótarlaunakostnaði fyrir-
tækisins. Þess vegna vegna hefur
fyrirtækið alltaf hag af því að fjölga
fólki. Hlutaskipti tryggja þannig
viðvarandi umframeftirspurn á vinnu-
markaði og koma þannig í veg fyrir
atvinnuleysi.
I þessu felst höfuðmunurinn á
núgildandi launakerfi og hlutaskiptum.
í núgildandi launakerfi semja vinnu-
veitendur og launþegar um föst
mánaðarlaun, sem haggast ekki, þótt
afkoma fyrirtækjanna breytist á
samningstímabilinu, þannig að fyrir-
tækin neyðast til að fækka fólki, ef
tekjur þeirra minnka. I hlutaskiptakerfi
er hins vegar samið um hlutdeild
vinnuveitenda og launþega í tekjum
(eða hagnaði) fyrirtækjanna, þannig
að óvæntur tekjusamdráttur bitnar á
báðum aðilum í fyrir fram ákveðnum
hlutföllum, og enginn missir vinnuna.
Þessi niðurstaða krefst þess ekki, að
öll vinna sé unnin fyrir hlut, heldur
myndi blandað kaupgreiðslukerfi með
föstum launum auk hlutar, eins og
tíðkast í Japan, tryggja sömu
niðurstöðu.
Kjarni þessa máls er sá, að
atvinnuleysi er alls ekki óumtlýjanlegur
fylgifiskur frjáls markaðsbúskapar.
Grundvallarorsök atvinnuleysisins í
Evrópu nú og um allan heim gegnum
tíðina er fyrst og fremst sú, að
núgildandi launakerfi er gallað eins og
mörg önnur ntannanna verk. Laga-
setning um hlutaskipti myndi duga til
að eyða atvinnuleysisvandanum í eitt
skipti fyrir öll. Með skynsamlegu
búskaparlagi er hægt að útrýma
atvinnuleysi ekki síður en vöruskorti.
Sérhagsmunir
Og nú er von, að spurt sé: ef
atvinnuleysisvandinn er svona
auðleystur. hvers vegna er þá ekki
löngu búið að leysa hann í löndunum í
kringunt okkur?
Vandinn hér er að nokkru leyti sá,
að núgildandi launakerfi þjónar
sérhagsmunum á kostnað heildarinnar.
Það er gömul saga. Ef hlutaskipti væru
tekin upp í einu fyrirtæki, myndu
starfsmenn fyrirtækisins þurfa að sætta
sig við aðeins lægri laun en þeir þiggja
samkvæml núgildandi fastlaunakerfi.
Þetta er kjarni hlutaskiptakerfisins, eins
og lýst var í dæminu af álverinu að
framan: fyrirtækið hefur hag af því að
fjölga fólki einmitt vegna þess, að
meðallaun starfsmannanna lækka
lítillega, þegar nýr starfsmaður bætist
við. Launþegi, sem stendur frammi
fyrir kerfisbreytingu, sem kemur niður
á launum hans sjálfs, kærir sig yfirleitt
kollóttan um þjóðarhag. Þar við
bætist, að starfsmenn fyrirtækisins
(eða svo nefndir “innanhússmenn”, e.
insiders) hafa meiri áhril' á gang mála
en atvinnulausir “utanhússmenn” (e.
outsiders).
Ef öll fyrirtæki tækju á hinn bóginn
upp hlutaskipti í einu, horfði málið
öðruvísi við. Þá þyrftu laun yfirleitt
ekki að lækka, vegna þess að aukin
eftirspurn allra fyrirtækja eftir vinnuafli
myndi knýja kauplag upp á við. Þess
vegna er engin ástæða til að óttast það,
að vinnulaun yfirleitt væru lægri við
hlutaskipti en í núgildandi
fastlaunakerfi. Til þess að starfsmenn
í einu fyrirtæki sjái sér hag í
hlutaskiptum, þarf því að tryggja það,
að önnur fyrirtæki fari sömu leið. Það
væri hægt með skattfríðindum, til
dæmis með því að lækka eða afnema
tekjuskatt af hlut. Þannig væri hægt að
laða einstaklinga og fyrirtæki til þess
að fallast á hlutaskipti til mikilla
hagsbóta fyrir þjóðarheildina.
Dómur reynslunnar
Eitt enn að lokum. Hlutaskipti hafa
verið við lýði í ýmsum atvinnu-
greinum víðs vegar um heim um
langan aldur og gefið góða raun.
Atvinnuleysi hefur til dæntis aldrei
þekkzt í íslenzkri sjómannastétt, svo að
heitið geti, einmitt vegna þess að
hlutaskipti hafa tíðkazt í sjávarútvegi
íslendinga um langt skeið. Sama ntáli
gegnir um sjálfstæða atvinnnu-
rekendur. Hver hefur heyrt talað um
atvinnuleysi í þeim hópi? Mikill hluti
japanskra fyrirtækja greiðir starfs-
mönnum sínum bæði föst laun og hlut.
Það er áreiðanlega ekki tilviljun,
hversu lítið atvinnuleysi er í Japan í
samanburði við flest lönd Vestur-
Evrópu og Norður-Ameríku. Ymis
bandarísk stórfyrirtæki hafa líka þennan
hátt á. Martin Weitzman og aðrir
talsmenn hlutaskipta eru því ekki að
stinga upp á kerfisbreytingu út í bláinn.
Hlutaskipti hafa þvert á móti verið
reynd til þrautar við ýmis skilyrði með
ágæturn árangri.