Vísbending - 20.07.1989, Qupperneq 2

VÍSBENDING
að hafa tilskilin verslunarleyfi. Utan-
garðskerfið er ekki talið með í þjóð-
hagsreikningum, cn áætlað er að verð-
mætasköpun utangarðs ncmi un 38%
af vergri þjóðarframleiðslu og er því
raunveruleg þjóðarframleiðsla van-
metin um 27%.
Nú blasir við, að smáfólkið í Perú,
og víða í Rómönsku Ameríku, hefur
tekið til sinna ráða og leitast við að
bylta atvinnulífinu eins og borgara-
stéttin í Evrópu forðunt. En utangarðs-
kerfið er tiltölulega óhagkvæmt
skipulagsform ekki síst vegna þess, að
eignarréttur í ólöglegum fyrirtækjum
nýtur ekki verndar ríkisins og aðilar,
sem stunda viðskipti í óleyfi, geta því
ekki leitað til dómstóla um úrskurð í
deilumálum. Til dæmis er ekki unnt að
sækja skaðabótamál fyrir dómstóli, ef
aðili að samningi stendur ekki við
fyrirheit sín. Utangarðsmenn hafa því
komið upp eigin réttarkerfi eins og
Mafían eða gullgrafararnir forðum í
Kaliforníu og treysta mikið á
fjölskyldutengsl í viðskiptum.
Lögrétting
Ljóst er, að fátt mundi gagnast
atvinnulífinu í mörgum þróunarlöndum
betur en lögrétting: að settar yrðu
skýrar og einfaldar reglur um atvinnu-
lífið og þannig lækkaður viðskipta-
kostnaður þeirra, sem vilja skapa
verðmæti. En ekki er nóg að setja ný
lög og reglur, heldur verður jafnframt
að tryggja, að bæði þegnar og stjórn-
endur ríkisins fari að lögum. Slíkt
kallar á nýja stjórnarháttu og eftirlit
með og jafnvægi milli einstakra
stofnana ríkisins, svo sem ntilli
dómsvalds, framkvæmdavalds og
löggjafarvalds. Einnig er mikilvægt, að
þessar stofnanir séu bæði í orði og á
borði ábyrgar gerða sinna gagnvart
þegnunum. De Soto vekur athygli á
því, að hagfræðingar í iðnríkjum
Vesturlanda viti lítið um tilurð og
þróun hagkerfa og stjórnkerfa, þeir hafi
lítið kannað flókið samspil
atvinnulífs, laga og stjórnkerfis í þeirn
ríkjum, sem vel hefur vegnað. Þau mál
hafi til skamms tíma verið einkamál
Marxista, en nú er kominn tími til að
aðrir fræðimcnn rækti þann kálgarð.
I) Shr. nafn á harðsvíraðri
skœruiiðahreyfingu í Peni. Leið Ijóssins.
Bók de Soto hefurfarið sigurför utn heiminn,
en hún fœst nú í enskri þýðingu og nefnist
The Otlier Path: Tlie Invisible Kevolution
in the Third World. Inngang bókarinnar
ritar skáldið góða, Mario Vargas Llosa og
hefst inngangurinn með orðunum ‘ ‘stundum
segja hagfrœðingar hetri sögur en skáld. ’'
De Soto greinir frá niðurstöðum sínum í
stuttu máli í tímaritinu Economic Impact
198912.
MÚTUR
Dr. Eyjólfur Kjalar Emilsson
Úti í löndum koma öðru hvoru upp
hneykslismál vegna mútugreiðslna og
mútuþægni, stundum með þeim
afleiðingum að stórmenni hrapa hátt.
Frægasta dæmið frá síðari árum er
ugglaust Lockheedhneykslið svo-
nefnda, sem m. a. velti japönskum for-
sætisráðherra úr sessi og leiddi li' þess
að Bernharður prins og eiginmaður
Júlíönu Hollandsdrottningar varð að
segja af sér flestöllum stöðum sínum
og embættum. Og enn er japanskt
stjórnmálalíf grátt leikið af mútu-
málum, sem ekki er séð fyrir endann á.
Stórmál af þessum toga, þar sem unt er
að tefla umbun til stjórnmálamanna
eða embættismanna gegn fyrir-
greiðslu, hafa ekki komið upp hér-
lendis. En raddir heyrast um að mútur
eða að minnsta kosti óeðlilegar
greiðslur og ívilnanir eigi sér stað í
viðskiptum hér. Sá sem þetta ritar
hefur heyrt það fullyrt af grandvörum
mönnunt sem vel þekkja til, að mútur
eða alltént óeðlileg umbun hafi tíðkast
hér í sumum greinum viðskiptalífsins.
Það liggur í eðli málsins að full-
yrðingar um slíkt verða seint sannaðar
eða afsannaðar.
Mútur, lög og siðferði
Nú varða mútur við lög, og það er
verkcfni lögfræðinga og dómstóla að
segja til um hvaða athæfi sé brot á
þeim lögum sem þar er um að ræða."
Eg er ekki löglærður maður, og ætla
mér ekki að fjalla sérstaklega um þá
hlið þessa máls sem að lögunum snýr.
En um mútur gildir sama og unt flest
annað athæfi sem refsivert er sam-
kvæmt lögum: þær eru ekki einasta lög-
brot, heldur líka siðferðisbrot. Lögin
eru sett til að vernda ákveðin siðferði-
leg verðmæti og hagsmuni. Þessi
verðmæti eru réttlæting þeirrar skerð-
ingar á athafnafrelsi sem í lögunum
felst. Líta má á lögin sem staðfestingu
á siðferðilegri taumhaldsskyldu. Það
er einkum hin siðferðilega hlið máls-
ins sem ég ætla að gera hér að umtals-
efni. En fyrst af öllu verðum við að
vita hvað við erum að tala um.
Hvað eru mútur? Reynum að
þrengja hringinn smám saman. I fyrsta
lagi eru mútur í eðli sínu viljaverk.
Það cr ekki hægt að múta óvart, fremur
en það er hægt að reyna að hætta að
reykja óvart. Sá sent mútar er að reyna
að fá einhvern annan til að gera
eitthvað sem mútarinn telur að komi
sér vei. Ennfrentur er ljóst að þetla
gerir mútarinn með því að láta hinum í
té eitthvað sem hann telur að sé honunt
þóknanlegt. Ekki er nauðsynlegt til að
um mútur sé að ræða að það sé gert
ljóst berum orðurn nákvæmlega hvað
mútarinn ætlast til að fá fram. Þótt
ekki sé hægt að múta óviljandi, þá er
hægt að láta múta sér óviljandi, þótt
sennilega þurfi nokkra leikni í
sjálfsblekkingu til!
En þetta eru ekki nægjanleg skilyrði
þess að um mútur sé að ræða. Segjum
að ég lofi barni tíkalli fyrir að skreppa
út í sjoppu fyrir mig. Hér væri ég að
reyna að fá barnið til að gera eitthvað
sem kemur mér vel með því að láta
því í té eitthvað sem ég held að sé
eftirsóknarvert fyrir það. Fólk segir
líka stundum eitthvað á þessa leið:
“Eg mútaði krökkunum til að haga sér
vel með því að lofa þeirn Tívolíferð”.
Þetta væru þó ekki réttnefndar mútur.
Hér er verið að slá því saman að múta
einhverjum til einhvers og að kaupa
einhvern til einhvers. Þarna getur að
vísu verið mjótt á mununum, en eigi
að síður er um markverðan greinar-
mun að ræða. Munurinn liggur í því
að mútuþegi lætur verknað sinn sýnast
út á við eins og hann sé unninn af
eðlilegum ástæðum, eins og sér gangi
ekkert annað til en það sem eðlilegt
getur talist. En í rauninni lætur hann
stjórnast af einhverju öðru sem ekki
má koma í ljós. Sá sem er aðeins
keyptur þarf ekki að fela ástæður sínar
til verksins til að það nái tilgangi
sínum. Hann kann að skammast sín
fyrir að þiggja fé fyrir það sem hann
gerir og vilja leyna því; hann kann líka
að hafa góðar ástæður til að halda því
leyndu að hann hafi unnið verkið - til
dæmis ef um leigumorðingja er að
ræða - en það er verknaðinum ekki
eðlislægt að eiga að líta út fyrir að
vera eitthvað annað en hann er
Ekki er hægt að múta manni
til að gera það sem er rétt
Hugleiðum aðeins tvö ótvíræð
dæmi um mútur: knattspyrnufélag lætur
dómara fá peninga til að hann verði
liði félagsins hliðhollur; glæpamaður
gefur vitni sumarbústað við Mið-
jarðarhafið fyrir að Ijúga fyrir rétti.
Af þessum Ijósu dæmum kynnum við
að álykta að það sem mútarinn vonast
lil að fá fram sé ævinlega eitthvað
ólögmætt eða rangt: það er rangt af
knattspyrnudómara að vera hlutdrægur,
og það er rangt af vitni að ljúga fyrir
rétti. En er þetta endilega alltaf svo?
Segjum að verktaki bjóði starfsmanni
verkfræðistofu sem er að meta verk-
tilboð frá honum í laxveiði í dýrustu