Vísbending - 20.07.1989, Blaðsíða 3

VÍSBENDING
veiðiá landsins. Þetta er ef til vill
mútutilraun, en ekki er þar með víst að
neitt sé rangt við að taka verktilboði
verktakans. Kannski er það einmitt
besta tilboðið. En ef betur er að gáð
eru rangindi enn með í spilinu. Því sé
hér um mútur að ræða, lilýtur verk-
takinn að liafa ætlast til, eða a.m.k.
vonast til, að starfsmaðurinn myndi
beita sér fyrir því að tilboðinu væri
tekið, jafnvel þótt önnur væru betri.
Og það væri auðvitað rangt að taka
tilboðinu í því tilviki. Trúlega eru dæmi
af þessu tagi einmitt algengustu dæmin
um mútur. Þau verk sem menn vonast
til að fá fram eru ekki ólögmæt eða
siðferðilega ámælisverð í sjálfu sér,
heldur felast rangindin í því að gert er
upp á milli manna eða kosta á fölskum
forsendum: það er reynt að láta líta
svo út að ákvörðun sem tekin er sé rétt
og eðlileg, en hún er það ekki miðað
við þær forsendur sem almennt gilda
og eru viðurkenndar við ákvarðanir
um það efni sem í hlut á.
í hverju liggur siðleysið?
Af ofangreindu má ráða að í mútum
býr jafnan fals og blekking, með
tilheyrandi lítilsvirðingu á manneskj-
um. I því liggur siðleysi þeirra a.nt.k.
að hluta.21 En hér kemur fleira til.
Mútur hafa tilheigingu til að eyði-
leggja góðar reglur og mælikvarða
sem ef til vill hefur tekið langan tíma
að móta og festa í sessi. Þegar mútum
er beitt við sölu á vöru eða þjónustu á
markaði eins og í útboðsdæminu áðan,
þá er verkan þeirra sú að það sem aðrir
Itafa frant að bjóða fær ekki að keppa
við vöru mútarans á grundvelli verðs
og gæða. Slíkt hlýlur að draga úr gildi
þess að lækka verð og auka gæðin
fyrir samkeppnisaðilana eða koma inn
hjá þeim ranghugmyndum um æskilega
eiginleika þess sem þeir bjóða frarn.
Ennfremur kunna mútur að skapa þeim
sem þær stundar einokunaraðstöðu
ásamt öllu því sem slíku fylgir.11
Hvenær breytist eðlileg
umbun í mútur?
Víkjurn nú að endingu að nokkrunt
dæmum um markatilvik og sérstakan
siðferðilegan vanda sem kann að
vakna í sambandi við mútur.
Það mun ekki fálíll í viðskiptum að
fyrirtæki veiti viðskiptavinum sínum
einhverja óumbeðna umbun eða gjafir.
Slíkt er í sjálfu sér auðvitað ekki
mútur, þurfa ekki einu sinni að vera
óeðlilegir viðskiptahættir, sé þetta
innan hóflegra marka og ekki verið að
ginna fólk með óeðlilegum hætti. En
þegar einhverju eftirsóknarverðu er
otað að aðila sem hefur áhrif á við-
skiptaákvarðanir, án þess að bera beina
fjárhagslega ábyrgð á þeirn sjálfur,
erum við komin inn á hættusvæði.
Þetta getur gerst samfara kynningu, til
dæmis ef slíkum aðila er boðið í
eftirsóknarverða ferð til þess að kynna
sér vöru sent er í boði eða þegar
eitthvað er að honum rétt til að skapa
velvild eða sem þakklætisvottur fyrir
góða samvinnu. Það er ekki sjálfgefið
að urn mútur sé að ræða í slíkum
tilvikum. Strangt tekið veltur það á
ætlun þess sent greiðann gerir, saman-
ber það sem sagt var í upphafi þessa
máls um mútur sem viljaverk. Sá sem
vill ekki gerast sekur urn múlur verður
að spyrja sjálfan sig heiðarlega að því,
þegar hann hugleiðir boð af þessu tagi,
hvað sér gangi í rauninni til: er hann
þegar allt kemur til alls að reyna að
hafa annarleg áhrif á manninn? El'
svarið er játandi, er að sjálfsögðu unt
mútutilraun að ræða. Sé svarið á þá
lund, að megintilgangurinn sé t.d. sá
að kynna vöruna, en annarleg áhrif séu
æskileg og ekki ólíkleg hliðar-
afleiðing, þá er viðkomandi trúlega að
blekkja sjálfan sig, ef hann heldur sig
enn vera með hreinan skjöld.
Mútur sem viðtekinn siður
Annað vandasamt tilvik eru við-
skipti í santfélagi eða á sviði, þar sem
mútugreiðslur eru þegar ríkjandi siður.
Forstjóri Lockheed, A. Carl Kotchian,
varði til dæntis mútugreiðslur fyrir-
tækisins í Japan á þá leið að urn væri
að ræða japanska viðskiptasiði
(“Japanese business praclices”).4'
Sama kann að gilda unt skreiðarsölu
íslendinga í Nígeríu, cn eins og flestir
muna kom upp orðróntur um mútur í
því sambandi fyrir fáeinum árum.
Skyldi það vera gild afsökun eða
réttlæting fyrir mútum að þær séu þegar
viðtekin venja?
Þessi spurning er afbrigði þeirrar
almennu spurningar hvort það sé
afsökun fyrir því að gera eitthvað rangt
að allir aðrir geri það. Sem börnum er
okkur vissulega kennt að svo sé ekki,
og oftast er það rétt. En málið er eigi
að síður nokkuð snúið. Eg mun ekki
ræða almennu spurninguna að sinni,
en ef til vill gefst ráðrúm til að takast á
við hana síðar á þcssum vettvangi. En
hugleiðum spurninguna hvað viðvíkur
mútum sérstaklega. Eins og kont fram
hér að framan eru mútur ekki góður
siður í viðskiptum útfrá hreinu hag-
nýtissjónarmiði. Þær spilla eðlilegum
markaði. Sé Itins vegar þegar búið að
því og mútugreiðslur orðnar viðlekinn
siður, þá er ólíklegt að einstakir nýir
viðskiptaaðilar geti nokkru unt þetta
breytt með því að neita að taka þátt í
leiknum. Það er líka athyglisvert að
þegar mútur eru alsiða og allir gera því
ráð fyrir þeim, þá glata þrer sumurn af
eiginleikum sínum sem mútur, eins
þversagnakennt og það kann að
virðast. Hugsunt okkur að til að selja
fisk til Pecunitaníu verði að borga
ákveðnunt embættismanni þar, Pretio
Cupidone, dágóða fjárupphæð sem
hann hirðir sjálfur í eiginn vasa. Ef
aðrir fiskseljendur til Pecunitaníu,
ríkisstjórn landsins sent Cupidone starf-
ar fyrir, og almennir fiskkaupendur í
Pecunitaníu vita þetta mæta vel, þá er
ekki verið að blekkja neinn eins og
gerist við dæmigerðar mútur. Keppi-
nautarnir fara ekkert að efast um gæði
vöru sinnar, ríkisstjórn Pecunitaníu lítur
í raun á greiðslurnar sem fríðindi
Cupidones, og það hvarflar ekki að
fisksölunum eða neytendum að þeir
séu nteð besta fiskinn á besta verðinu.
Og þeir síðastnefndu munu væntanlega
líða mest fyrir þessa viðskiptahætti.
Nenta það sé Cupidone auntinginn,
sem verður hengdur í næstu byltingu.
Mútur við aðstæður í líkingu við
þessar eru vissulega ekki eins ámælis-
verðar og við aðstæður þar sent mútur
eru fátíð undantekning, því ekki er um
eins mikla blekkingu að ræða og mútu-
greiðslur virðast vera alger forsenda
þess að eiga viðskipti. En menn
skyldu forðast viðskipti við staði sem
Pecunetaniu eftir fremsta megni. Svona
siðferði er nefnilega hæglega smitandi.
1) Raunar er orDið ' 'mútur'' ekki notað í
lögum. En að þeim er vikið í lögitm um
óréttmæta viðskiptahœtti og neytendavernd,
nr. 5611978, 34. gr„ í lögum um hlutafélög
32/1978. 153. gr. (varðandi kosningar í
hlutafélögum), og í refsilögum 19/1940,109.
og 128. gr. (varðandi opinbera starfsmenn).
Sjá ennfremur Jónatan Þórmundsson,
"Mútur" í Úlfljóti, 26, 4. 1973.
2) Þvihefur verið haldið fram að siðleysi
sé œvinlega einhver mynd lyga. Þorsteinn
Gylfason nálgast þessa skoðttn með
kenningu sem hann nefnir sannmœlis-
kenninguna um réttlœtið, þótt hann gangi
að vísu ekki svo langt að lialda þessu fram
um allt siðleysi. Sjá Þorsteinn Gylfason,
"Hvað er réttlœti?", Skírnir, 158. ár. 1984.
Gagitrýni á þessa kenningu má sjá í Eyjólfur
Kjalar Emilsson, "Verðleikar og
sannleikur’' í Timariti Máls og menningar,
47, 2,1986, þar sem einnig er að finna svar
Þorsteins við þessari gagnrýni.
3) Sjá Manuel G. Velasquez. Business
Etliics: Concepts and Cases (Prentice-HaU,
Inc., Englewood Cliffs, New Jersey, 1982),
bls. 158 og Neil H. Jacoby, Peter Nehemkis,
and Richard Eells, Bribery and Extortion
in World Business (MacmiUan Inc., New
York, 1977), bls. 183.
4) Business Ethics, bls. 171.