Vísbending - 10.12.1999, Blaðsíða 2

ISBENDING
Hlutabréfaafsláttur og hlutabréfasjóðir
Elín Guðjónsdóttir
viðskiptafræðingur
Imarsmánuði 1984 samþykkti Alþingi
lög um frádrátt frá skattskyldum
tekjum vegna fjárfestingar manna í
atvinnurekstri. Lögin voru sett í
tengslum við breytingar á lögum um
tekju- og eignarskatt. Markmiðið með
lagasetningunni var að örva eigin-
fjármyndun og fjárfestingu í íslenskum
fyrirtækjum og efla íslenskan hluta-
bréfamarkað. Þessu átti að ná með því
að gera fjárfestingu í atvinnurekstri
skattalega hagstæða fyrir almenning. I
þessari grein er ætlunin að fjalla lítillega
um ofannefnd lög og áhrif þeirra og um
afsprengi þeirra, hlutabréfasjóði.
Fj árfestingarleiðir
Ilögunum var gert ráð fyrir því að
menn gætu notið skattfrádráttar á
fernan hátt: með því að fjárfesta í hluta-
bréfum atvinnufyrirtækja eða í fjárfest-
ingarfélögum eða leggja fé í starfs-
mannasjóði eða inn á stofnfjárreikninga.
Aðeins fyrsta leiðin hefur náð vinsæld-
um. Hér á eftir verður gerð nánari grein
fyrir fyrstu þremur kostunum.
Hlutabréf. Hér er átt við fjárfestingu
einstaklinga í hlutabréfum fyrirtækja þar
sem engar hömlur eru lagðar á viðskipti
með hlutabréf félagsins í samþykktum
þess, ársreikningar þess eru öllum
aðgengilegir og fjöldi hluthafa og fjár-
hæð hlutafjár nær tilgreindu lágmarki.
Ríkisskattstjóri hefur séð um að stað-
festa hvaða félög uppfylla ofannefnd
skilyrði. Árið 1984 sóttu 18 félög um
slíka staðfestingu og í lok ársins 1998
var fjöldinn 165.
Fjárfestingarfélög. Fjárfestingar-
félög eru hlutafélög sem sérstaklega eru
stofnuð til að fjárfesta í hlutafé og öðrum
verðbréfum atvinnufyrirtækja. Nokkuð
strangar kröfur eru gerðar til þessara
félaga varðandi fjárfestingarstefnu,
fjárhæð hlutafjár, dreifingu atkvæða-
magns, framsal hlutafjár, opinbert eftirlit
og fleira. Fjármálaeftirlitið skal hafa
eftirlit með starfsemi fjárfestingarfélaga
eftir sömu reglum og gilda um eftirlit
með bönkum og sparisjóðum eftir því
sem við getur átt.1
Starfsmannasióðir, Hér er átt við
sameignarfélög stofnuð í tengslum við
tiltekin hlutafélög af starfsmönnum
þeirra. Eina markmið starfsmannasjóðs
væri að kaupa hlutafé í hlutafélaginu.
Hér var starfsmönnum gefinn kostur á
skattfrádrætti með því að leggja fé til
hlutabréfakaupa í viðkomandi félagi og
voru ekki gerðar jafnstrangar kröfur til
þessara félaga og þeirra sem nefnd eru
hér að framan. Stofnaðir voru tveir slíkir
sjóðir, fyrir Arnarflug hf. og Marel hf.,
en báðir störfuðu stutt.
Lykilhlutverk
Skattfrádrátturinn hefur leikið lykil-
hlutverk í því að efla hlutafj ármarkað
hér á landi og hafa markmið laga nr. 9/
1984 flest náðst. Fyrstu áhrif frádráttarins
voru að íslensk hlutafélög byrjuðu að
afnema hömlur á framsali hl utabréfa. N ú,
15 árum síðar, er markaðsverðmæti hluta-
bréfa sem hlutfall af vergri landsfram-
leiðslu orðið um 54%.
Hlutafjármarkaðurinn
er orðinn það öflugur
að hann hefur náð að
taka við einkavæðing-
aráformum stjórnvalda
og stórum opnunar-
útboðum (e. initial
public offering) einka-
fyrirtækja. Hlutabréfa-
eign almennings hefur
stóraukist á þessu tíma-
bili og er orðin almenn.
f árslok 1998 töldu um
79 þúsund íslendingar
fram hlutabréfaeign og um 35 þúsund
nýttu sér skattfrádráttinn á því ári. Þetta
hefur m.a. leitt af sér svokallaða
hluthafamenningu og má merkja breytt
og jákvæðari viðhorf til arðsemi-
sjónarmiða meðal almennings og stjóm-
málamanna.
Gagnrýni á framkvæmd
Lögin og greinargerðin sem þeim
fylgdi sýna að með þeim hugðist
löggjafinn:
• beina fjárfestingunni inn á ákveðnar
brautir þannig að hér á landi
mynduðust fastmótaðar leiðir til fjár-
festingar í áhættufé, en það auðveldar
almenningi mjög slíka fjárfestingu;
■ veita þeim er hyggðust festa sparifé
sitt í atvinnurekstri vissa lágmarks-
tryggingu fyrir því að féð færi til fjár-
festingar sem líkleg væri til að gefa arð
og með það yrði ekki misfarið;
• trygSÍa það eftir megni að frádrátturinn
næði einungis til raunvemlegrar aukn-
ingar á framlögum manna til atvinnu-
rekstrar og heimildin yrði því ekki
misnotuð.
Hugsa má sem svo að tveimur fyrri
markmiðunum hafi átt að ná með
framannefndum fjárfestingarfélögum,
en fjárfestingarstefna þeirra var mótuð
af Álþingi og þau áttu að vera undir
opinberu eftirliti, en einhverra hluta
vegna höfðu opinberir aðilar lítinn
áhuga á að slík félög kæmust á legg.
Hlutabréfasjóðurinn hf. var stofnaður
árið 1986 semfjárfestingarfélag. Sjóður-
inn hlaut staðfestingu RSK sem fjár-
festingarfélag það ár en ári seinna sem
hlutafélag. Þrátt fyrir það hélt Hluta-
bréfasjóðurinn hf. áfram að starfa sem
fjárfestingarfélag. Árið 1990 vom stofn-
aðir fjórir nýir svokallaðir hlutabréfa-
sjóðir sem venjuleg hlutafélög en ekki
fjárfestingarfélög. Þetta var m.a. gert til
þess að komast hjá lagaumgjörðinni um
fjárfestingarfélög. Þegar forsvarsmönn-
um Hlutabréfasjóðsins hf. varð ljóst á
hvaða gmnni samkeppniaðilar þeirra
ætluðu að starfa breyttu þeir sam-
þykktum félagsins og hættu að starfa
sem fjárfestingarfélag. Ekki er ljóst af
hverju fjármálaráðuneytið, ríkisskatt-
stjóri og bankaeftirlitið höfðu ekki
áhuga á því að ofannefndir sjóðir væra
skilgreindir sem fjárfestingarfélög.
Jafnvel má fullyrða að þessir aðilar hafi
sofnað á verðinum, m.v. anda laga nr. 9/
1984.
Þetta aðgerðarleysi opinberra aðila
hafði lítil áhrif árin 1987-1989 vegna
þess að eini starfandi hlutabréfasjóður-
inn hagaði sér í einu og öllu eins og
fjárfestingarfélag en á næstu árum fóru
íslenskir hlutaþréfasjóðir að breyta
fjárfestingarstefnu sinni og hún fjar-
lægðist æ meira þá stefnu sem fjárfest-
ingarfélög áttu að fylgja. í lok október
1999 voru um 54% af eignum hluta-
bréfasjóða í innlendum hlutabréfum, um
8% voru í skuldabréfum innlendra
fyrirtækja, um 22% í erlendum verðbréf-
um og afgangurinn í verðbréfum
opinberra aðila og fjármálastofnana.
Samkvæmt framannefndum lögum áttu
90% af eignum fjárfestingarfélaga að
vera í verðbréfum innlendra fyrirtækja.
Islenskir hlutabréfasjóðir eru því um 28
prósentustigum frá því að uppfylla þá
fjárfestingarstefnu sem löggjafinn hafði
hugsanlega ætlað þeim.
Margt í framkvæmd laganna um
Frádráttur frá skattskyldum tekjum vegna
hlutabréfakaupa
Fjöldi staðfestra félaea Fjöldi þeirra sem nýttu sér skattfrádráttinn Heildarfrá- dráttur í m.kr.
1984 18 1.707 25
1990 77 16.350 1.670
1995 136 16.349 1.454
1998 165 34.887 2.095
Heimild: Ríkisskattstjóri.
2