Helgarpósturinn - 21.11.1996, Síða 9

FIMMTUDAGUR 2L NÓVEMBER1996
9
\
Við sambúðarslit fólks fylgir bamið oftast móðurinni og faðirinn hættir að skipta máli í daglegu Irfi barnsins. Oft ná foreldr-
ar ekki samkomulagi um hvernig samskiptum skuli háttað og það bitnar hvað harðast á bömunum. Jafnvel þegar samkomu-
lag næst um umgengni fara leikar einatt þannig að samverustundum bama og föður fækkar þrátt fyrir yfirlýstan vilja allra
aðila um annað. Eiga karlmenn svona auðvelt með að yfirgefa böm sín og ýta þeim til hliðar eða er þetta kannski jafnerfitt
fyrir föðurinn og barnið? Svanbjörg H. Einarsdóttir leitaði svara.
Pabbi, segðu
að þú elskir mig
— helvítis svikarinn þinn
Hvar er pabbi?
Af hverju kemur hann ekki
aftur?
Komdu pabbi
Taktu mig í faðm þinn
Þrýstu mér að þér
Kysstu mig
og segðu að þú elskir mig
— helvítis svikarinn þinn!
Þannig lýsir Sigurður Skúla-
son mótsagnakenndri til-
finningu barns skilnaðarfor-
eldra til föður sem hverfur á
braut eftir skilnaðinn. Við sam-
búðarslit fylgir barnið oftast
móðurinni og faðirinn hættir að
skipta máli í daglegu lífi barns-
ins. í jafnpersónulegu uppgjöri
og skilnaður er óhjákvæmilega
verður það jafnan hlutskipti
karlsins að standa álengdar og
fylgjast með úr fjarlægð hvern-
ig konu og börnum reiðir af. Oft
ná foreldrar ekki samkomulagi
um hvernig samskiptum skuli
háttað og það bitnar hvað
harðast á börnunum. Jafnvel
þegar samkomulag næst um
umgengni fara leikar einatt
þannig að samverustundum
barna og föður fækkar þrátt fyr-
ir yfirlýstan vilja allra aðila um
annað.
Mótsögnin sem Sigurður lýsti
að ofan, og er tekin úr afmælis-
riti Félags einstæðra foreldra
frá árinu 1989, á sér hliðstæðu í
viðhorfi feðra. í nýlegri rann-
sókn um hagi íslenskra barna-
fjölskyldna kemur fram að 76%
feðra án forræðis eru ósáttir
við að hafa ekki lengur forsjá yf-
ir börnum sínum. Þverstæðu-
kennt sem það hljómar eru
flestir þeirra aftur á móti nokk-
uð sáttir við umgengnina, sem
oft er þó heldur rýr. Þriðjungur
íslenskra skilnaðarbarna sér
feður sína sjaldan eða aldrei og
í um 47% tilvika er umgengni sí-
breytileg. Aðeins í 10% tilfella
fylgir umgengni fyrirfram
ákveðnu mynstri.
Til skamms tíma gátu börn
sótt föðurímynd annað, til ætt-
ingja í stórfjölskyldunni eða átt
regluleg samskipti við fullorð-
inn karlmann utan veggja heim-
ilisins, t.d. kennara. Því er ekki
lengur að heilsa. Stórfjölskyld-
an er varla til, karlmönnum í
kennarastétt hefur hríðfækkað
og á barnaheimilum og í leik-
skólum eru karlkyns starfs-
menn nánast óþekkt fyrirbæri.
Þessar sérstæðu þjóðfélags-
breytingar hafa orðið hratt og
nokkuð óvænt og enn er í raun
ekki vitað hvaða áhrif þær
muni hafa. Margir spá því að
allt fari á versta veg og benda á
bandarískar og sænskar rann-
sóknir sem sýna fram á að um
90% glæpamanna alast upp án
föður. Þetta eru sláandi tölur,
en einstæðum mæðrum til hug-
arhægðar kemur einnig fram að
samband við móður var í flest-
um tilfellum eitthvað brogað.
En hvernig stendur á því að feð-
ur eiga svona auðvelt með að
yfirgefa eða ýta til hliðar börn-
um sínum og hvaða áhrif hefur
það á börnin að alast upp án til-
finningalegra tengsla við full-
orðinn karlmann? Er ástæða til
að grípa í taumana og þá hvern-
ig?
Kynhlutverkin lærast
Sæmundur Hafsteinsson sál-
fræðingur hefur skoðað þessi
mál frá ýmsum sjónarhornum
og segir vangaveltur og tilgátur
margvíslegar. Hann telur ljóst
að þessi þróun sé börnum afar
óhagstæð því þeim sé mjög
nauðsynlegt að hafa samskipti
við bæði kynin. „Persónuleiki
fólks er byggður upp af mörg-
um ólíkum þáttum og því nauð-
synlegt fyrir börn, til læra að
skilja sjálf sig og annað fólk, að
kynnast fullorðnu fólki af báð-
um kynjum. Kynin eru ólík og
eiga að vera ólík, því þau hafa
ekki sama hlutverki að gegna í
uppeidinu. Börn verða að fá
tækifæri til að skilja í hverju
munurinn liggur til að geta sam-
samað sig eigin kyni, lært kyn-
hlutverkið, og í leiðinni áttað
sig á hvernig á að umgangast
og skilja hitt kynið. Ef fyrir-
myndir eru ekki til staðar leita
þau að þeim annars staðar til
að fylla upp í þetta tómarúm. Ef
börnin eru mikið ein þá er sjón-
varpið oft þeirra helsti félagi og
þar leita þau oft fanga. Einfald-
ast og eðlilegast er auðvitað að
þau finni fyrirmyndirnar í sínu
raunverulega umhverfi."
Óþekkt
ástand í sögu okkar
Sæmundur segir ennfremur
að í ljósi þess að kjarnafjöl-
skyldan eigi sér árþúsundahefð
í sögu okkar og sé heppilegt
form í þjóðfélaginu finnist sér
ólíklegt að hún iíði undir lok.
„Aftur á móti verðum við að
skoða hlutina eins og þeir eru
og reyna að átta okkur á þeim.
Ef við skoðum tíðni hjónaskiln-
aða í dag sjáum við að það
stefnir í það fljótlega að helm-
ingur allra hjónabanda á íslandi
rofni. Þetta þýðir að það sem
áður var „afbrigðilegar" fjöl-
skyldur verði í meirihluta. Við
höfum aldrei, í ríflega tvö þús-
und ára sögu okkar, kynnst
þessu ástandi fyrr og vitum því
ekki hvert þetta leiðir okkur.
Vissulega hafa komið upp tíma-
bil karlmanns- og föðurleysis
fyrr í sögunni en það hefur ver-
ið af sökum dauða, t.d. á stríðs-
tímum. En dauði hefur allt önn-
ur áhrif á börn en það að faðir-
inn „velur“ að yfirgefa heimilið.
Stundum finnst mér eins og
þessir tíðu skilnaðir tengist
litlu mótlætaþoli nútímafólks.
Öllum á stanslaust að líða vel
og vera glaðir og reifir daginn
út og inn. Ef þér líður ekki nógu
vel er lausnin að taka pillu og
ganga burt frá vandanum! Pör
verða að hlú að sambandi sínu
og mega ekki leggja hjónasam-
bandið á hilluna við það að
verða foreldrar. Þá er ekki ein-
vörðungu hætta á að samband-
ið fari í vaskinn heldur ættu for-
eldrar líka að hafa í huga að
barnið drekkur í sig þeirra sam-
skipti. Það læra börnin sem fyr-
ir þeim er haft. Annars telja
margir fræðimenn að pendúll-
inn sveiflist til baka og ég vil
trúa því. Náttúran læknar sig
oftast sjálf en það er ljóst að
það þarf að koma til móts við
þessar miklu breytingar með
aukinni umfjöllun og ráðgjöf."
Feður í sárum
Dr. Sigrún Júlíusdóttir fé-
lagsráðgjafi segir reynslu sína
af „týndu“ feðrunum ekki þá að
þeim standi á sama um börn
sín heldur það að sársaukinn
yfir að missa forræði yfir börn-
um sínum og glata því að deila
með þeim daglegu lífi sé feðr-
unum þungbær. „Ég hef þrá-
sinnis heyrt frá fráskildum feðr-
um sem til mín hafa leitað að
sársaukinn sé svo mikill að þeir
kjósi frekar að draga sig í hlé en
að fá skammtaða samveru með
börnum sínum. Sannleikurinn
er nú bara sá að karlmenn eiga
oft ósköp erfitt með að vinna úr
tilfinningum sínum og skilnað-
ur fer oft skelfilega með þá. Til
marks um þetta þetta þá var
börn til að koma í veg fyrir
skilnaði,“ segir Sigrún.
„Málið er að foreldrar vilja
vitaskuld börnum sínum allt
hið besta, en aðstæður eru
bara oft svo óhagstæðar og vilj-
inn er ekki frjáls. Fólk sogast
inn í kröfur vinnumarkaðarins
og heimilið situr á hakanum.
Við vitum að ytri ástæður, þ.e
mikið vinnuálag og kröfur og
væntingar fólks um efnisleg
gæði, eru stór ástæða hjóna-
skilnaða. Þarna þarf að taka í
taumana."
Samvinna kemur í veg
fyrír sálarþrengingar
Það hefur sýnt sig að ráðgjöf
getur verið áhrifarík leið, bjarg-
að hjónaböndum og ef til skiln-
flykkjast mæður yfirleitt á nám-
skeið til að undirbúa sig fyrir
fæðinguna og umönnun litla
barnsins. Feður fá að vera með
í tveimur, þremur öndunaræf-
ingum sem eru ekki neitt sér-
staklega til þess fallnar að veita
þeim mikið öryggi og fræðslu! Á
tímabili var beinlínis sagt við
feður að samband móður og
barns væri svo sterkt fyrstu
mánuðina að það væri hrein-
lega ekki pláss fyrir pabbann.
Faðirinn ráfaði um skelfingu
lostinn og fann strax að þetta
var alveg hárrétt, því barnið
grét í fangi hans! Hann fann til
öryggisleysis og sá að hann
hafði ekkert til brunns að bera
hvað varðar umönnun unga-
barns. Þetta var auðvitað ekki
Sigrún Júlíusdóttir: „Eg hef þrá-
sinnis heyrt frá fráskildum feðrum
sem til mín hafa leitað að sársauk-
inn sé svo mikill að þeir kjósi frek-
ar að draga sig í hlé en að fá
skammtaða samveru með börnum
sínum. Sannleikurinn er nú bara
sá að karlmenn eiga oft ósköp erf-
itt með að vinna úr tilfinningum
sínum og skilnaður fer oft skelfi-
lega með þá.“
nýlega opnað karlaathvarf í
Gautaborg og nær allir sem
þangað leita eru karlar í sárum
eftir skilnað."
Foreldrar týndir í vinnu
„Skilnaður getur auðvitað
stundum verið lausn, en oftast
er þó raunin sú að lífið verður
miklu erfiðara fyrir alla fjöl-
skylduna. Feðrum finnst sér út-
hýst, týna sér oft í vinnu, og
einstæðar mæður þurfa að
vinna meira til að sjá sér og
börnum sínum farborða,“ segir
Sigrún. Máli sínu til stuðnings
bendir hún á að í ljós hafi kom-
ið að einstæðar mæður vinni
hlutfallslega jafnmikið og gift
hjón. „Meðalvinnustundir
þeirra eru jafnmargar og hjá
tveimur einstaklingum í hjóna-
bandi. Því má segja að barnið
missi tengsl við báða foreldra
og yfirleitt minnka líka tengslin
við fjölskyldu föðurins. Enda
hefur komið í ljós að kvíði og
vanlíðan barna einstæðra for-
eldra er meiri en hjá börnum
sem búa hjá báðum foreldrum.
Það er ekki endilega skilnaður-
inn sjálfur sem fer verst með
barnið heldur eru það slæm
samskipti foreldra og aðbúnað-
ur sem mestu skipta.
Því má augljóst vera hve
nauðsynlegt er að styðja ein-
stæða foreldra og eins verður
að auka aðstoð við hjón með
Sigurður Svavarsson: „Það er út í
hött að þegar til skilnaðar kemur
hafi skyndilega bara annað for-
eldríð allar skyldur gagnvart börn-
unum á meðan hinum aðilanum er
skammtaður tími með þeim! Þetta
fyrírkomulag skapar einmitt vissa
hættu á að foreldrið án forræðis
— sem er oftast faðirinn — taki
þá hörðu afstöðu að kúpla sig út.
Þetta á ekki að snúast um rétt for-
eldra eða spurninguna um að
vinna eða tapa. Þama þarf að ala
foreldra upp.“
aðar kemur hjálpað til við að
draga úr tíðni forsjárdeilna. Ný-
legar bandarískar tölur sýna að
um 50% foreldra ná, ein og
óstudd, samkomulagi um forsjá
og umgengni.
Um 30% leita til yfirvalda um
úrskurð og hefur ráðgjöf skipt
sköpum fyrir þennan hóp og
flestir ná samkomulagi. Um
20% eiga í verulegum deilum en
með aðstoð hefur verið hægt
að draga mikið úr hörðustu
deilunum. „Góð samvinna for-
eldra giftra, fráskilinna eða
ógiftra skiptir öllu máli. Þegar
til skiinaðar kemur ættu for-
eldrar líka að hafa í huga að
búa nálægt hvort öðru og ná-
lægt skóla barnsins. Börnin
geta þá skokkað hvort sem er
til pabba eða mömmu og þau
halda bæði áfram að vera hluti
daglegs lífs. Það getur forðað
börnunum frá því að ganga í
gegnum sálarþrengingar sem
fylgja tilfinningum um höfnun
og samviskubit," segir Sigrún.
Feðrafrædsla
„Fræðsla til foreldra er í mol-
um hér á landi og feður fá bók-
staflega enga fræðslu,“ segir
Sigurður Svavarsson, formað-
ur karlanefndar Jafnréttisráðs.
„Þegar von er á nýju barni
Sæmundur Hafsteinsson: „Per-
sónuleiki fólks er byggður upp af
mörgum ólíkum þáttum og því
nauðsynlegt fyrír börn, til að læra
að skilja sjálf sig og annað fólk, að
kynnast fullorðnu fólki af báðum
kynjum. Kynin eru ólík og eiga að
vera ólík, því þau hafa ekki sama
hlutverki að gegna í uppeldinu.
Börn verða að fá tækifæri til að
skilja í hverju munurinn liggur til
að geta samsamað sig eigin kyni,
lært kynhlutverkið, og í leiðinni
áttað sig á hvernig á að umgang-
ast og skilja hitt kynið. Ef fyrír-
myndir eru ekki til staðar leita þau
að þeim annars staðar til að fylla
upp í þetta tómarúm."
til þess fallið að styrkja tengsl
föður við barn sitt. Feður þurfa
fræðslu alveg eins og móðirin.
Því fyrr sem tilfinningaböndin
eru hnýtt þeim mun erfiða mun
reynast að höggva á þau.“
Fæðingaroríof
fyrir feour
Sigurður segir ennfremur að
til að styrkja þessi bönd enn
frekar sé nauðsynlegt að feður
fái fæðingarorlof. Eins og mál-
um er nú háttað auka feður
jafnvel vinnu til að vega upp á
móti tekjumissi sem fjölskyldan
verður fyrir.
„Það er nauðsynlegt að fæð-
ingarorlof feðra verði bundið,
þ.e.a.s. ef hann nýtir það ekki
þá falli það niður. Reynslan hef-
ur sýnt okkur að öðruvísi nýta
þeir ekki orlofið. Svíar og Norð-
menn hafa tekið upp feðraorlof
og það hefur gefið góða raun.
Hér á landi er jafnvel enn meiri
ástæða til að koma á feðraorlofi
í ljósi þess hve fólk, og þá sér-
staklega karlmenn, vinnur gríð-
arlega mikið. Með feðrafræðslu
og fæðingarorlofi fáum við
ábyrgðarfyllri og betri feður
sem eru mun ólíklegri til að ýta
sambandinu við börn sín til
hliðar ef til skilnaðar kemur."
Sameiginlegt forræði
„Annað þjóðþurftarmál í
þessu samhengi er að koma á
sameiginlegu forræði sem reglu
ef til skilnaðar kemur,“ segir
Sigurður. „Ef eitthvað mikið er
að þá væri hægt að fara með
málið til yfirvalda og leita þar
úrskurðar. Þegar fólk býr sam-
an með börnum sínum þá er
það með sameiginlegt forræði.
Það er út í hött að þegar til
skilnaðar kemur hafi skyndi-
lega bara annað foreldrið allar
skyldur gangvart börnunum á
meðan hinum aðilanum er
skammtaður tími með þeim!
Þetta fyrirkomulag skapar ein-
mitt vissa hættu á að foreldrið
án forræðis — sem er oftast
faðirinn — taki þá hörðu af-
stöðu að kúpla sig út. Þetta á
ekki að snúast um rétt foreldra
eða spurninguna um að vinna
eða tapa. Þarna þarf að ala for-
eldra upp. Mér finnst að við
skilnað ætti að skylda foreldra í
fræðslu og ráðgjöf frekar en að
senda þau til sóknarprests."
Markaðssett
uppeldisstörf
Sigurður er fyrrverandi kenn-
ari og segist ekkert skilja í þess-
um flótta karlmanna úr stétt-
inni því fá störf séu eins gjöful.
„Kannski þarf hreinlega að
markaðssetja námið á þann
hátt að augu karlmanna opnist.
Ég veit til að karlmenn sem
unnu á leikskólum í Noregi
bjuggu til myndbönd til að sýna
öðrum mönnum fram á hve
spennandi og skemmtilegt
þetta starf í raun og veru væri.
Karlmenn sem vinna með börn-
um hljóta í staðinn gríðarlegar
vinsældir, því auðvitað sækja
börn í þá. Þeirra leikir eru öðru-
vísi og gefa börnunum annað
en það sem þau fá frá konum.
Sem betur fer! Ég á kunningja
sem vann lengi á barnaheimili
og hann var iðulega eins og
skreytt jólatré. Utan á honum
héngu marglit börn sem horfðu
á hann aðdáunaraugum," segir
Sigurður að lokum.
Vandfyllt skarð
Þótt barn skilnaðarforeldra,
sem er alfarið í umsjá móður
sinnar, eigi kost á reglulegri
umgengni við karlmann er
vandfyllt það skarð sem faðir-
inn skilur eftir sig. Þungbær
reynsla Sigurðar Skúlasonar er
til marks um það. Á fullorðins-
árum skildi Sigurður við barns-
móður sína og í greininni í Af-
mælisriti Félags einstæðra for-
eldra lýsir hann viðleitni sinni
til að koma í veg fyrir að synir
hans verði fyrir seima áfallinu.
„Pabbi minn varð með tíman-
um mín stærsta von um lífs-
breytingu og ást [...] í þá von
og þá blekkingu hélt ég raunar
áratugum saman, gerði að
draumi, sem ég hreiðraði um
mig í. Þráin eftir föður mínum
og ást hans varð stærsta, sterk-
asta og persónulegasta tilfinn-
ing lífs míns,“ skrifar Sigurður
um barnæsku sína.