Alþýðublaðið - 05.01.1980, Blaðsíða 4

4
Laugardagur 5. janúar 1980
Urban: Þaö má lita svo á aö
Stalín sjálfur hafi veriö fyrsti
þjóöerniskommunistinn.
„Sósialismi i einu landi”, gaf i
skyn þá sérstööu sem Stalfn áleit
Rússiand hafa, sem fyrsta landiö
til aö gera byltingu.
Djilas : Stalln kann aö hafa ver-
iö þjóöerniskommúnisti, en I þvi
sem ööru byggöi hann á Lenin.
Lenin lagöi mikla áherslu á frum-
buröarrétt Bolsévikka og flokks
þeirra, á hlutverk Moskvu, sem
miöstöövar heimsbyltingarinnar
og á Sovétrikin sem fööurland
byltingarinnar. Sterk þjóöernis-
kennd Rússa haföi þannig sterk
áhrif á þróun hreyfingarinnar. Af
henni stafaöi svo sú krafa Rússa,
aö sovéska módeliö yröi gert aö
fyrirmynd.
Viö i júgóslavneska
kom mún istaf lokknum vorum,
allt til þessað klofningurinn varð,
fylgjendur Sovétrikjanna. Ekk-
ert sem Rússar geröu var svo fá-
ránlegt aö viö gætum ekki skiliö
þaö og variö, ekki einu sinni sú
kenning þeirra, aö hagsmunir
Sovétrikjanna og alþjóöahreyf-
ingarinnar færu saman.
Ég elskaöi Sovétrikin innilega.
Það var ekki til vottur af and-
stööu viö_ Sovétrikin i okkar
flokki, ne heldur Rússahatri.
Þvert á móti fundum við til sam-
kenndar meöþeim, þvi viö vorum
Slavar.
Agreiningur okkar viö Stalin
stafaði eingöngu af þjóöernislegri
metnaöargirnd hans, sem lýsti
sér í heimsvaldastefnu i gervi
kommúnisma. Ef þaö heföi ekki
gerst, heföum viö ekki skiliö viö
Moskvulinuna.
Urban: Fannst þú fyrir þvi, aö
Stalin liti niöur á erlenda
kommúnista?
Djilas: Mér fannst hann ekki
beint lita niður á okkur, en hann
lét mann alltaf vita af þvi' aö hans
flokkur væri eldri og stærri. Hann
þverskallaöist lengi viö aö viöur-
kenna að viö heföum náö völdum i
Júgóslaviu
Það er hugsanlegt, aö hann hafi
ekki fengiö réttar upplýsingar hjá
ráögjöfum sinum, aö þeir hafi
veriö hræddir viö aö segja honum
hluti, sem þeir vissu aö hann vildi
ekki heyra. Ég reyndi einu sinni
aö segja honum aö viö heföum
komiö á Sovétum i Júgóslaviu, en
þá svaraöi hann, aö hann teldi
árangur okkar vera einskonar
millistig á milli þess, sem de
og aðrir. Hann var fastur i
óhreyfanlegri og þröngri hug-
myndafræöi, þaö eina sem vant-
aöi var helgimyndir.
Urban: Þú ert þá ekki sammála
Solzhenitsyn, um þaö aö Marx-
Lenin- Stalinskt stjórnkerfi sé
Rússum framandi?
Djilas : Nei, ég er honum ósam-
mála, þaö er einstaklega
rússneskt kerfi.
Urban: Það er heyrist frá
Sovétrikjunum styöur fullyröingu
þina. Andrei Sinyavsky skrifaöi
nýlega. „Þaö er söknuöur eftir
Stalinstlmabilinu og hvenær sem
er gætu stjórnvöld snúiö aftur til
stefnu hans.”
Djilas: Þú verður að muna aö
hina vestræna lýðræöishefö, á sér
engar, eöa mjög veikar rætur i
rússneskri sögu. Þetta gerir
mönnum eins og Solzhenitsyn
auövelt fyrir aö skrifa i fyrir-
litningartón um Rússneska lýö-
veldiö milli febrúar og október
1917. Hann er ekki tilbúinn aö
viöurkenna aö þaö var ekki lýö-
veldi, heldur stjórnleysisástand.
Þessiafstaöa Solzhenitsyns, segir
okkur meira um hann sjálfan og
stuðningsmenn hans, en um kosti
og galla lýöræðis.
Viö verðum að skoöa allt þetta i
samhengi. Ég efast um aö
rússneksa þjóöin vilji annan
Stalín, en þeir vilja ck-ugglega
sterkari leiötoga en Bresnef, sem
er aimennt álitinn skorta vilja-
styrk.
Urban: Vikjum aftur aö
útþenslustefnu Sovétrikjanna
Stalin sagði einu sinni viö þig:
„Sá sem hertekur landsvæöi,
kemur þar á sinni þjóöféiagsskip-
an.... svo langt sem hervald hans
nær.” Var Stalin meö þessu aö
segja aö styrjöldin væri einskon-
ar heilagt strið kommúnismans?
Djilas:Égheldaöhannhafi ver-
iö aö gefa þaö I skyn. Hvort hann
var aö tala um krossferö
kommúnismans eöa rússneskrar
þjóöernishyggju, er annaö mál.
Hann þrástagaöist á þvi aö
kommúnisma yröi ekki komiö á
nema með sovésku valdi.
Dimitrov var á sama máli.
Hann sagöi mér einu sinni, aö
helsta tæki kommúnismans tii
útþenslu væriSovétrikin og Rauði
herinn. Hann.einsog Stalin, haföi
litiö álit á aödráttarafli
kommúnismans einu sér
Mikilvægi hugmynda -
fræöinnar, er vanmetiö af vestur-
Vidrædur vid
inn sem þeir náöu.
Viö, Júgóslavar, höfum oft deilt
við Ungverja en viö höfum alltaf
boriö virðingu fyrir þeim. Þeir
eru sterk og stolt þjóö. Reyndar
bar Stalin lika viröingu fyrir
þeim. Hann sagöi einu sinni viö
mig aö allar þjóöir, sem hafa haft
sterkan aðal, eins og Ungverjar
ogPólverjar væru sterkar þjóöir.
Stalin bar alltaf virðingu fyrir
sterkum þjóöum og sterkum
stofnunum, þó hann berðist gegn
þeim.
Urban: Þú segir, aö Tekkar
heföu getaö náö einhverjum
árangri, heföu þeir barist. Þetta
vekur þá spurningu hvort gjaldið
geti ekki oröiö of hátt? I heims-
styrjöldinni bar litið á and-
spyrnuhreyfingu Tékka, en þegar
striöinu lauk, var landið heldur
ekki I sárum. Júgóslavar börðust
hinsvegar gegn Möndulveldunum
og innbyröis, og 1.7000.000 manns
létu lifiö var þaö þess virði?
Djilas: 1.700.000. látnir erof há
tala, sem áróðursmaskina
stjórnarinnar hefur haldiö fram.
Égheld aö tala látinna hafi veriö
ábilinu 1.2000.000 til 1.300.000, og
þaö er auðvitaö alltof mikiö.
Hvort þaö var þess viröi, þá er
þvi til aö svara aö þaö er auövelt
aö vera vitur eftir á. Viö veröum
aö lita á þetta i sögulegu sam-
hengi. Þaö samhengi er yfir-
drottnun Serba yfir öllum hinum
þjóðarbrotunum, Króötum,
Makedóniumönnum Albönum ofl.
Fátækt, örbirgö og menntunar-
skortur var almennt ástand.
Konungsstjórnin var getulaus og
sjálfri sér ósamkvæm. Abyrgöin
fyrir borgarastyrjöldinni hvilir
eingönguá herðum yfirstéttanna,
sem árum saman geröu ekkert til
aö rétta hlut alþýöunnar. Ég er
ekki aö segja aö þetta aögeröar-
leysihafi veriö stefna þeirra, þeir
voru bara ófærir um aö stjórna
iandinu á nokkurn annan hátt.
Þegar byltingaröflum hefur
veriö sleppt lausum öðlast þau
eigin skriöþunga, og taka þá ekki
mark á áminningum siöavandra
manna og stjórnmálafræöinga.
Einstaklingurinn hættir aö skipta
máli, og þaö hræöilegasta viö þau
grimmdarverk sem við unnum 1
borgarastyrjöldinni, var þaö aö
þau voru gerö i nafni hugsjónar-
innar. Viö höföum alltaf gildar
hugmyndafræöilegar afsakanir
fyrir öllum grimmmdarverkum
sem viö unnum.
Ef viö eigum kost á aö velja á
milli þróunar og byltingar, eig-
umviöalltaf aö velja þróunina..
Sá kostur er þó ekki alltaf fyrir
Þaö eina sem skipti máli var miskunnarlaus rökfræöi hugmyndafræö-
innar.
MILOVAN DJILAS
„Sovéskt þjódfélag
er einna likast
lénsþ jódf élagi ’ ’
Þýtt og stytt, úr breska
tfmaritinu Encounter,
desember 1979
Gaulle haföi náö, og þess sem
náöst heföi i Sovétrikjunum!
Þetta var hrein vitleysa.
Urban: Þetta gæti skýrt skila-
boöin, sem Stalin sendi Churchill,
um aö Bretar skyldu gera innrás
viö noröur Adriahaf. Stalin gæti
með þessu hafa viljað minna Titó
á þaö hversu mikilvægur stuön-
ingur Rússa var honum
DjUas: Þaö er mögulegt. Alla-
vega þrástagaöist Stalin á þvi aö
við ættum aö læra af fordæmi
Rússa, og aö við værum börn I
samanburði viö þá
Urban: Eru þetta ekki gamal-
kunn viöbrögö hjá Rússum?
Djilas: Fyrir striö var mikil
hreyfing iEvrópskum viöhorfum
i þá átt, að leggja áherslu á þaö
sem Evrópubúar áttu sameigin-
legt. Þessi hreyfing náöi aldrei til
Rússlands. Formyrkvun keisara-
dæmisins og Leninismans riktu
þarenn,ogStalínvarsama sinnis
landabúum Fyrir vesturlandabúa
hafa orö eins og „heimsvalda-
stefna” og „Útþenslustefna", að
gera meö fjárfestingar, tækni-
væöinguoghráefni, og slika hluti.
Þessu er ööruvisi fariö meö leiö-
toga Sovétrikjanna. Hugmynda-
fræöin er kjölfesta valds þeirra,
eins og guölegur réttur konunga á
miööldum var fastur viö kristin-
dóm. Þess vegna veröur heims-
valdastefna þeirra aö vera hug-
myndafræöileg, annars eiga þeir
ekki stuöning visan. Þaö er þess
vegna sem Kremlverjar mega
ekki missa land, sem þeir hafa
náö á vaid sitt, mega ekki yfir-
gefa vini og bandamenn, hversu
þung byrði sem þeir kunna aö
vera.né leyft nýjar túlkanir á
hinni einu og sönnu trú.
Þaö er af sömu ástæöu,sem þaö
er borin von fyrir Bandarikin, að
fá Kremlverja til aö fallast á þær
mikilvægu tilslakanir sem gætu
gert „detente” mögulegt. Enginn
sovéskur leiötogi gæti gert slikar
tilslakanir án þess aö afsala sér
leiðtogaréttindum sinum og tefla
um leiö réttlætingu stjórnunar
kommúnista i hættu.
Hugmyndafræöi I Sovétri'kjun-
um er bæöi dauö og lifandi. Dauö
sem trúaratriöi, lifandi sem rétt-
læting á stjórnarstefnu.
Urban: Vikjum nú að viöhorf-
um þinum gagnvart þjóöernis-
kommúnisma, i ljósi þess sem
geröist i Póllandi og Ungverja-
landi 1956. Þú lýstir þá yfir stuön-
ingi viö Gomulka og Nagy, og tal-
dir þá vera heiöarlega menn. Er
sanngjarnt að segja, aö þótt spár
þinar um afleiöingar slikra upp-
reisna hafi reynst réttar, hafi
þróun mála sföan valdiö von-
brigöum?
Djiias: Ég haföi rétt fyrir mér
um Nagy, hins vegar misskildi ég
Gomulka algerlega.
Ég bar mikla viröingu fyrir
Nagy, en hann misskildi Sovét-
rikin illa. Aö visu kunni hann
meira i sovésku leikreglunum, en
Tékkar geröu seinna. Enginn hef-
ur sýnt jafn miklavankunnáttu i
þeim og þeir, en hann skildi
greinilega ekki hver tilgangurinn
i utanrikispolitik Rússa, og
alþjóða kommúnistahreyfingunni
var. Til dæmis leitaði hann ásjár
Titós, I þeirri trú aö Júgóslavia
væra á frjálslyndu linunni, sem
var alrangt. Heföi Nagy tekist
ætlunarverk sitt, væri Ungverja-
land nú lýöveldi meö meiri vel-
megum en nágrannalöndin, og
þau
Gomulka var ööruvisi maöur.
Hémn var greinilega óánægöur
meö yfirráö Sovétrikjanna i
Póllandi, afleiöingar þess fyrir
efnahagslifiö o.s.frv.: en hann
var ekki tilbúinn aö taka þá
áhættu, aö breyta kerfinu. Þegar
allt kom til alls, færði hann sig
nær þvi aö sætta sig viö áfram-
haldandi yfirráö Sovétrikjanna.
Éghef mestan áhuga á aö gera
samanburö á þvi sem fylgdi
uppreisnunum i Ungver jalandi og
Tékkóslóvakiu. Þaö virtist svo
sem uppreisnin i Ungverjalandi
heföi veriö brotin algerlega á bak
aftur,en þaöværirangtaöálykta
aöhúnhafi veriö til einskis. Rúss-
ar héldu yfirráðum sinum i
Austur-Evrópu, en neyddust til
þess aö gefa eftir aö vissu leyti,
og veita löndunum ákveöna
sjálfsstjórn, sérlega Ungverja-
landi.
Umbótahreyfingin i Tékkó-
slovakiu náði hins vegar engum
árangri, nema hernámi og auk-
inni kúgun.
Urban: Ertu þá að segja aö
Tékkar heföu átt aö berjast gegn
Rússum eins og Ungverjar
gerðu?
Djilas: Ja, — sagan kennir okk-
ur, aö allar uppreisnir leiöa til
einhvers árangurs. Ekki alltaf
sigurs, en eitthvaö vinnst.
Tékkar böröust ekki. Þeir vildu
ekki berjast. Miöstjórn
Tékkneska kommúnistaflokksins
ákvaö aö berjast ekki, þvi af þvi
myndi aðeins leiöa tilgangslaust
blóðbaö. Þaö varö ekkert blóö-
baö, en þaö var lika eini árangur-
Seinni hluti
hendi. Hvaö á aö gera viö
skrýmsli eins og Amin og
Somoza? Þaö verður aö berjast
gegn slikum mönnum.
Urban: En kemur ekki aö þvi
fyrr eöa siöar, aö baráttan veröur
aö slátrun, aö gjaldiö veröi svo
hátt, aö takmarkiö missir gildi
sitt?
Djilas: Þú viröist vera aö gefa I
skyn, aö viö höfum veriö verri en
hinir, þaö er ekki rétt.
Kommúnistar drápu aldrei konur
og börn. Þaö geröu meölimir
Sétnika og Ustashi hreyfinganna
hinsvegar viljandi og I stórum
stll. Þaö var okkur aö þakka, aö
þeir, sérstaklega Ustashi menn
náöu ekki meiri árangri en þeir
geröu.
Urban: Tökum dæmi, um þaö
sem getur gerst undir slikum
kringumstæöum. Þegar Tadic
fjölskyidan var tekin af lifi, þá
voruö þiö ekki aö fara eftir neinu
sérstaklega sovésku fordæmi.
Djilas: Þaö var sérstakt tilfelli
Tadija Tadic var ftokksmeölimur
og komissar f herflokki. Frændi
hans,Spasoje, haföi gengiö til liös
viö Sétmkana, og viö fréttum af
honum i nágrenninu. Það var
ákveöiö aö handtaka hann, en
fjölskylduböndin reyndust sterk-
ari en ftokksaginn, fyrir Tadija,
sem varaöi hann viö, meö þeim
afleiöingum aö tveir félagar okk-
ar dóu, og fleiri særöust, þvf hann
varðist þegar þeir komu til aö
handtaka hann. Tadija var hand-