Alþýðublaðið - 12.01.1980, Síða 4

4
Laugardagurinn 12. janúar 1980
Ljósmynd sem birtist nýlega I
nokkrum Parisarblaöanna og I
vikuritinu L’Express virtist viö
fyrstu sýn hafa talsvert sögu-
legt gildi.
A myndinni mátti sjá Ray-
mond Aron takast i hendur viö
Jean-Paul Sartre og aö baki
þeim gnæföi yfir brosmildur
haukur úr hópi „nýju heimspek-
inganna”, André Clucksmann.
Vikurit franskra vinstri manna,
Nouvel Observateur, er alltaf
fljótt að greina nýja undir-
strauma meðal franskra
menntamanna og gaf atburðin-
um þegar i stað hugmynda-
fræöilega merkingu.
Hiðsögulega mikilvægi virtist
vera að eftir 30 ára hugmynda-
fræðilegt striö milli þessara
tveggja andstæðu póla i frönsku
menningar- og stjórnmálalifi,
hafi friöur komist á. Fyrr á
árum voru þeir nánir vinir. En
allt frá striöslokum hafa þeir
búið um sig i andstæðum skot-
gröfum i þeim pólitisku
stórdeilum sem klofið hafa
frönsku þjóðina miðja. Þeir
fjarlægðust i kalda striðinu.
Aron varð einbeittur andkomm-.
únisti, sem lagði megin áherzlu
á varðveizlu mannréttinda og
frelsis i Vestur-Evrópu. Sartre
gerðist hins vegar eins konar
„and-andkommúnisti” sem lét
sér mest annt um að varöveita
hina óflekkuðu trú vinstri
aflanna á byltingu, og einbeitti
kröftunum gegn þvi sem hann
skilgreindi sem hinn „sanna
óvin”: Borgarastéttina og
heimsvaldastefnu hennar. 1
anda þessara viðhorfa neitaði
Sartre að takast ferð á hendur
til Stokkhólms til þess að veita
viðtöku Nóbelsverðlaunum i
bókmenntum úr hendi sænska
konungsins. A augnabliki hinna
sögulegu sátta komst Aron að
orði eitthvað á þessa leið:
„Viðhorf okkar eru gersamlega
ólik... en mér finnst með öllu
óviðeigandi að nota þetta tæki-
færi til að rifja upp fornar vær-
ingar jafn óviðeigandi og að
setja á svið einskonar
gervisættir án innihalds eða
merkingar.”
Er hann enn sömu skoðunar?
Ég spuröi Raymond Aron um
daginn um tilefni þessara
„sögulegu sátta”. Tilefnið var
harmsaga flóttafólksins frá
Vfetnam, sem þá dagana
■ velktist i hafi og dó Drottni sin-
um unnvörpum. Ýmsir
áberandi liösmenn frönsku
vinstriaflanna virtust alvarlega
miður sin. Broyelles-hjónin,
sem hafa verið maóistar og
skrifaö metsölubók um Kina,
beittu sér fyrir þvi að eitthvaö
áþreifanlegt væri gert til þess
að lina þjáningar flóttafólksins,
a.m.k. meö þvi að vekja athygli
almenningsálitsins á þessum
harmleik. Þau beittu sér fyrir
Stofnun hreyfingar sem kenndi
sig við „bátsfólkiö frá
Vietnam”, og Aron var beðinn
um að ljá nafn sitt undir ávarp
vegna fjársöfnunar til handa
flóttafólkinu.
„Ég er ekki vanur þvi að
undirrita slikar áskoranir”,
sagði Aron, „en að þessu sinni
lét ég tilleiöast. Þetta var ekki
póHtiskt málefni, heldur
mannúöarmál. Hvergi var vikiö
„Við hittum Raymond Aron
oft hér fyrr á árum.. r Hann var
þá meðlimur i franska Sósial-
istaflokknum en það voru sam-
tök sem viðfyrirlitum — i' fyrsta
lagi vegna þess aö ýmis
borgaraleg öfl voru þar inni á
gafli.og i annanstað vegna þess
að við vorum tilfinningalega
andvi'g hugmyndinni um hæg-
fara umbætur. Við vorum þeirr-
ar skoöunar, að ógjörningur
væri að breyta þjóðfélaginu
nema með eins konar snöggum
pólitiskum jarðhræringum, er
spönnuðu allan heiminn. Stjórn-
mál voru þvi litt á dagskrá i' viö-
ræöum okkar við Aron. Aron og
Sartre deildu hart um ýmiss
konar heimspekileg vendamál.
Ég tók litinn þátt i þessum um-
ræðum, ég var of sein að hugsa
til þess að geta fylgt þeim eftir.
Engu að siöur fannst mér oftar
en ekki að ég væri á bandi
Arons...” -
„Aron naut sin vel á rökfræði-
legri greiningu og hafði einsett
sér að rifa fljótfærnislegar til-
gátur Sartres i tætlur. Það var
I októberhefti breska tímaritsins ENCOUNTER
birtist eftirfarandi frásögn eftir fransk-ungverska
rithöfundinn Francois Fejtö. Fetjö er m.a. höfundur
bókar um sögu franska kommunistaflokksins. i grein-
inni er gripið á ýmsu í samskiptum þeirra tveggja
manna, sem öðrum fremur hafa mótað lífsviðhorf og
stjórnmálaskoðanir eftirstríðskynslóðarinnar í
Frakklandi. Þessir menn eru heimspekingurinn
JEAN-PAUL SARTRE og RAYMOND ARON, sem er
hvort tveggja í senn, heimspekingur og félagsfræð-
ingur. Hugmyndafræðilegt einvígi þeirra hefur sett
svip sinn á stjórnmálahugsun Frakka allan eftir-
stríðstímann. Sartre var andlegur höfuðpaur þeirra
vinstrisinna sem löngum hafa starfað.i jaðri franska
kommúnistaflokksins: talið sig Marxista, án þess þó
að ganga kommúnistaflokknum algerlega á hönd.
Aron er fyrst og fremst boðberi frjálslyndrar mann-
úðarstefnu í vesturevrópskri hefð. Hann leggur meg-
ináherzlu á varðveizlu þeirrar þjóðfélagsgerðar, sem
i skjóli valddreifingar skapar svigrún fyrir andlegt
frelsi einstaklingsins. Slíka þjóðfélagsskipan kennum
við við lýðræði.
Raymond Aron og Jean-Paul Sartre:
gagnrýnisorði að stjórnvöldum i
Vietnam. Ég mætti á fundi
þeirra og reyndi að leggja þeim
lið...’”
A næstu mánuðum varð
mönnum ljóst að örlög
Vietnamska flóttafólksins urðu
stöðugt grimmilegri. Hundruð
þúsunda horfðust i augu við
dauðann. Það varð að hraöa
björgunaraðgerðum. Broyelles-
hjónin beittu sér fyrir blaða-
mannafundi og báðu Aron að
taka þátt i honum.
„Þegar ég mætti þar, sá ég
Jean-Paul Sartre nálgast —
hann var veiklulegur, gamall og
nærri þvi blindur. Fólkið
umhverfis hann hvislaði að hon-
um: „Aron er mættur...” Hann
kom til min, rétti mér höndina
og notaði sama ávarpið og við
vorum vanir að nota i gamla
daga: „Heill og sæll, gamli
félagi”.
„Ég er ekki einu sinni viss um
aö hann hafi heyrt almenni-
lega... en mér finnst athyglis-
vert að menntamenn eins og
Sartre, sem fyrir fáum árum
siðan létu sér ekki fyrir brjósti
brenna að leggja blessun sina
yfir fórnardauða milljóna
manna á altari hugmyndafræði,
leggja nú aftur mannúðarsjón-
armiðum lið. „Ce n’est pas moi
qui a changé, ce sont eux.... þeir
hafa skipt um skoöun, ekki
ég...” sagir Aron. Og meðal
þeirra sem nú hafa skipt um
skoðun hefur leiöin verið sér-
staklega löng hjá Sartre.
Minnstu þess að jafnvel á dög-
um ungversku uppreisnarinnar
1956 — hún raskaði nú ró hans!
— þá hélt hann áfram að
réttlæta innrás Rússa „til
varnar sósialismanum”. í dag
stendur hann mannréttinda-
megin með ,,ies droits de
1 ’h o m m e . . . „r é t t i
manneskjunnar...” Ef siðbúið
handaband okkar hefur
einhverja merkingu, þá væri
það að um þetta erum viö sam-
mála...
En hinar sögulegu sættir,
eins og allt sem sögulegt er, áttu
sér aðdraganda. Arið 1961,
þegar Frakkar háðu nýlendu-
styrjöld i Alsir var þá báða,
Aron og Sartre, að finna i
fremstu röð stjórnarand-
stöðunnar: Sartre var i far-
arbroddi fjölmenns hóps
vinstrisinnaðra menntamanna,
Aron var þá póliriskur
einstæðingur meðal frjáls-
vandi hans að fá andstæðinginn
til að fallast á afmarkaða skil-
greiningu á vandamálinu og
brjóta þvi næst varnir hans með
eins konar andlegu „rothöggi”.
,,Þú átt tveggja kosta völ, gamli
félagi” var hann vanur að
segja. ,,Þú verður að velja”...
Sartre reyndi eftir beztu getu að
forðast að láta króa sig af inni i
horni. En þar sem gáfnafar
hansbyggistmeiraá hugarflugi
en rökfræði, átti hann oft i vök
að verjast. Ég minnist þess
ekki, að hann hafi nokkru sinni
sannfært Aron um sinn málstað
— né heldur að Aron hafi tekist
að kollvarpa trú Sartres á rétt-
mæti eigin skoðana.”
En enda þótt Sartre hafi ekki
tekizt aðfá Arontilaðskipta um
skoðun, tókst honum aö móta
viðhorf heillar kynslóðar
evrópskrar æsku, sem ella
kynni að hafa aðhyllzt frjáls-
lynda og siðmenntaða heimsýn,
eins og hún birtist i viðhorfum
Raymonds Aron og Alberts
Camus. Þekktur sagnfræðingur
hefur komizt svo að orði að
Sartre
,,hafi unnið orrustuna um að
koma óorði á frjálslynda
ókommúniska mannúöar-
stcfnu. Hann hyllti Fidel
Castro og Che Guevara, hann
gaf Cohn-Bendit og stúdenta-
byltingunni blessun sina,
liann fletti ofan af ameriskri
heimsvaldastefnu i Vietnam,
hann varði iyfjaneyzlu og
hippastil sem undankomuleiö
f rá ánauð þjóöfélagsins, hann
var reiðubúinn að fara i fang-
elsi fyrir að dreifa maóiskum
áróðursbæklingum á götuin
Parisar (en de Gaulle sagöi:
„Maður setur Voltaire ekki í
lukthús”) hann heimsótti
Ba ade r-Meinhof hryðju-
verkamennina i fangelsi i
Þýzkalandi og lagði fram að-
stoð við vörn þeirra, og þrátt
fyrir hálfvolga gagnrýni öðru
hverju á kommúnisma og
framferði sovéskra valdhafa
(Búdapest, Prag) þá hélt
liann dauðahaldi i rómantiska
upphafningu Byltingarinnar,
lyndra en hægrisinnaðra
stjórnarsinna. Forsendur
þessara tveggja manna fyrir
andstöðu við Alsir-striðið, voru
ólikar, þótt niðurstaðan væri
sameiginleg visuðu þeir til mjög
óliks gildismats. Það var um
þettaleyti sem þeir hittust aftur
á förnum vegi, Sartre og Aron,
og heilsuðustenná ný með hinni
gömlu kveðju „heill og sæll,
gamli félagi”... Sartre stakk
upp á að þeir endurnýjuðu forna
vináttu, en ekkert varð af þvi.
Einum áratug eða svo siöar
var Sartre og allan hans háværa
aðdáendaskara að finna i
götuvirkjum stúdentabyltingar-
innar við Sorbonne. Þá veittist
Sartre heiftarlega að Aron og
lýsti hann „óverðugan til að
gegna prófessorsembætti við
háskólann”. Það er erfitt verk
að ætla að raska stóiskri ró og
yfirvegaðri rökhyggju Arons.
Hann svaraði engum skætingi,
heldur með þvi að birta
heimspekilega gagnrýni á
nýjustu verk Sartres. Þar lýsti
hann aðdáun sinni á andlegri
auðlegð og fjölbreytni verka
hans, en lýsti um leið undrun
sinni yfir, hvers vegna svo
„óáreiðanlegur” marxisti héldi
sem hann vonaöist til aö
myndi gerbreyta þjóðfélag-
inu.”
Það er með hliðsjón af þess-
um ferli Sartres, sem Solzhenit-
svn neitaði á sinum tima að
veita þeim Sartre og de Beau-
voir viðtal, þegar þau óskuðu
eftir þvi, i heimsókn i Sovét-
rikjunum.
Þrátt fyrir þá staðreynd, að
Aron og Sartre f jarlagðust hvor
annan æ meir, var sem Aron
væri ævinlega heillaður af and-
stæðingi sinum. Sartre var hon-
um eins konar tákn, eins konar
skuggamynd af hans eigin and-
legu viðfangsefnum: „un frére
ennemi” — fjandvinur. í ensku
útgáfunni af bók Arons. þar sem
hann tekur til gagnrýninnar
skoðunar megin heimspekiverk
Sartres (Critique de la raison
dialectique 1973) rifjar Aron
upp
..þessar látlausu rökræður
milli tveggja manna, scm
voru æskuvinir, sem voru aö-
áfram að trúa á bábiljur og
kreddur.” „Hann er algerlega
einlægur i þeirri trú sinni, að
hann sé marxisti, enda þótt
marxistar hafni honum og
kenningum hans og Karl gamli
Marx hefði sannanlega verið
þrumu lostinn yfir þessum læri-
sveini...”
í raun og veru má rekja
megin kafla hinna hugmynda-
fræðilegu átaka, sem orðið hafa
i röðum evrópskra mennta-
manna eftir strið, með þvi að
rifja upp einvigið, sem þessir
tveir, vinir, keppinautar og and-
stæðingar hafa háð allt frá
striðslokum. Aðdraganda þess
má rekja enn lengra aftur i
timann, til námsára þessara
tveggja manna, fyrir upphaf
seinni heimsstyrjaldar i
Þýzkalandi. Báðir lögðu þessir
merkisberar franskrar menn-
ingar stund á heimspeki i
Þýzkalandi (Aron sérhæfði sig i
félagsvisindum Max Webers en
Sartre lagði sig einkum eftir rit-
um Husserls og Heideggers).
Lifsförunautur Sartres, Simon
,de Beauvoir, lýsir samskiptum
Sartres og Arons á eftirfarandi
hátt i æviminningum sinum (La
Force de l’Age — 1 blóma
lifsins):
skildir vegna látlausra
deilna, en sameinaðir vegna
sameiginlegra áhugamála...
milli okkar Sartres voru
aldrei nein pólitisk ágrein-
nigsefni sem stofnuðu vináttu
okkar i hættu fyrr en eining
andspy rnuhrey fingarinna r
rofnaði á árunum 1946-1947... íj
Kóstbræðralag hans við
Sintone de Beauvoir breytti y
að visu mjög samskiptum
okkar fyrrverandi félaga
hans frá Ecole Normale og í
hann okkur sent venjulega
ávörpuðum hver annan
„gamli félagi”. Arið 1938 var
Sartre miklu linari i andstöðu
sinni við Munchen-samning- í
inn en ég...”
En Aron er ófús að ræða |
persónuleg ágreiningsef ni
þeirra i smáatriðum:
„Sennilega verður þessi bók ?
min túlkuð sem einskonar j
uppgjör milli tveggja æsku- i
vina, sem fyrir rás atburða og ,
ástriðna aldarfarsins hafa að ;
Framhald á bls. 7 ’