Vísir - 20.09.1972, Blaðsíða 7

Visir Miövikudagur 20. septcmber 1972
cTVlenningarmál
Olafur Jónsson skrifar um bókmenntir:
í SÁLUFÉLAGI?
Hvaö er líkt og hvað ólíkt,
hvað sameiginlegt og hvað
ber í milli bókmenntanna á
Norðurlöndum? Er unnt að
tala um sameiginlegar
„norrænar bókmenntir",
bókmenntalegt samneyti
og gagnkvæm áhrif í milli
landanna? Eða er sú hug-
mynd nafnið tómt, erfða-
góss frá öldinni sem leið?
I Nordisk tidskrift, timariti sem
út er gefið i Sviþjóð á vegum Nor-
rænu félaganna, birtast á þriggja
ára fresti yfirlitsgreinar um bók-
menntir á Norðurlöndum undan-
farin ár. Þessar greinar eru
siðan gefnar út i dálitlum bókum i
ritsafni Norrænu félaganna, hin
niunda kom i vor og fjallar um
árabilið 1968-70.
Það er efalaust að lesendur
þessara greina geta haft af þeim
umtalsvert gagn, glöggvað sig á
straumum og stefnum i bók-
menntalifi nágrannaþjóðanna,
tekið ábendingum um bækur og
höfunda sem vert sé að kynna sér
og lesa. En að visu er öldungis
óvist hverjum greinarnar gera
hvaða gagn. Hér á landi a.m.k.
mun Nordisk tidskrift litið þekkt
eða lesið rit, og það er svo sem
ekki þesslegt að vekja mikla eft-
irtekt heldur annars staðar. 1
bókarformi gætu þessar greinar
efalaust reynzt nytsamlegar við
kennslu meðal annars, hverjum
þeim námshópum sem af ein-
hverjum ástæðum fást við sam-
tiðarbókmenntir. En mér er satt
að segja allt ókunnugt um slika
eða þvilika notkun þeirra, og
minnsta kosti hér á landi munu
þetta vera litið þekkt og útbreidd
rit. Einasta lifshræring sem
stundum verður vart þeirra
vegna, ef upphefjast i blöðunum
rosknir rithöfundar, sem finnst
fram hjá sér gengið, með rex og
rekistefnu út af efnisvali i
islenzku greinarnar.
Sundur og saman.
f formálsorðum fyrir þessu
kveri drepur Lars-Olof Franzén á
sitthvað sem mistekizt hefur i
norrænu samstarfi: ekkert varð
úr norrænu varnarbandalagi i lok
fimmta áratugs aldarinnar, ekk-
ert úr norrænu efnahagsbanda-
lagi i lok þess sjöunda.
En i menningarmálum hafa af-
drifarikustu mistökin orðið i skól-
unum, segir hann. Norðurlönd
eru og verða einangruð hvert frá
öðru á meðan mállýzkumunur
landanna nægir til að gera menn
ólæsa og ótalandi hver á annars
mál. Þvi viðhorfi verður aðeins
breytt i skólunum. Og meðan slik
breyting er ekki orðin verður allt
tal um menningarlegt samneyti
þjóðanna innantóm mælska.
Norðurlönd eru eins og heimur-
inn, segir Franzén — sundruð en
ekki sameinuð. Og segir það
eflaust satt. Fyrst svo er um þau
lönd og þjóðir sem nálægust
eru og tala náskyld mál, Dan-
•mörk, Noreg, Sviþjóð, hvað mun
þá um ísland og Finnland á út-
kjálkunum?
Rannsóknir
og ádeila.
Það kemur reyndar á daginn af
hinum læsilegu greinum i þessu
yfirliti norrænna bókmennta 1968-
70 að sitthvað er hliðstætt, ef ekki
sameiginlegt, i bókmenntum
Norðurlandaþjóðanna, hvað sem
gagnkvæmum kynnum og áhrif-
um þeirra liður. Ingmar Svend-
berg bendir á það i grein sinni um
finnskar bókmenntir að svipuð
viðhorf og viðfangsefni komi ein-
att upp i löndunum á vixl, 3-4-5
ára fresti. En það sem við fyrstu
sýn virðist gamalkunnugt ann-
arstaðar reynist við nánari kynni
hafa breytt merkingu i sinu nýja
samhengi, við annars konar bók-
menntahefð. „Pólitiska tizkan” i
bókmenntunum, likast til fyrst
tilkomin iSviþjóð, sem hvarvetna
gætir i norrænu bókmenntunum á
þessu árabili, reynist þannig æði-
breytileg, alls ólik verk og höf-
undar sem skipast saman undir
hennar merkjum. En vaxandi
áhugi á þjóðfélagsmálum og póli-
tik, félagslegum rannsóknarefn-
um og róttækri ádeilu, er einmitt
eitt það sem sameiginlegt sýnist i
norrænum bókmenntum
undanfarin ár.
1 Sviþjóð hefur „pólitisering”
bókmenntanna orðið gleggst, og
þar hefur lika hreinn og beinn
„dokúmentarismi” náð lengst,
svo að margt það markverðasta i
bókmenntunum er hreint ekki
skáldskapur lengur, heldur
sagnfræði, blaðamennska eða
bara pólitisk ræðuhöld — sem
gerir reyndar minnst til á meðan
mikilsháttar höfundar fást við
þessi efni. Það er svo annað mál
hvernig vinnst að breyta heimin-
um og bæta hann með þessu lagi,
en svo mikið er vist að bókmennt-
ir af þessu tagi, skáldskapur eða
annars konar verk, hafa vakið
meiri eftirtekt og hljómgrunn á
meðal lesenda en margt skáld-
skaparverk módernista fyrir að-
eins fáum árum.
1 Danmörku sýnist hinn sam-
félagslegi og pólitiski áhugi bein-
ast i allt aðra átt, inn á við, að
sjálfsprófun, rannsókn á mögu-
leikum skáldskaparins, máls og
hugmynda. Ungar norzkar bók-
menntir eru uppteknar af að gera
upp sakirnar við sina eigin bók-
menntahefð, ryðja rúm nýjum
norskum módernisma, sem að
svo komnu virðist ekki hafa vakið
mikla athygli útifrá. En nóg er
fjölbreytni hinna nýju bókmennta
að sögn Odds Solumsmoens.
Sama sagan i Finnlandi —
Ingmar Svedberg lýsir bók-
menntum i nánu sambandi við
félagslegan veruleika og lesandi
almenning. Og Finnar eiga að
fagna lágu bókaverði, vaxandi út-
breiðslu og áhuga á bókmenntum
liflegri bókmenntaumræðu, alveg
öfugt við það sem viða annars-
staðar gerist á Norðurlöndum.
Þar er einatt talað um kreppu i
bókagerð og útgáfu, hvað sem
bókmenntunum sjálfum liður. I
Noregi var fyrir nokkrum árum
tekinn upp opinber framfærslu-
styrkur innlendra bókmennta, i
Sviþjóð hefur undanfarin ár farið
fram itarleg opinber rannsókn á
stöðu og kjörum bókmennta og
bókaútgáfu, og þar hafa rithöf-
undar sjálfir hafið eigin forlags-
rekstur.
Þannig má i þessum greinum
lesa sér eitthvað til um hvað sam-
eiginlegt sé og hvað sundurleitt i
nýlegum norrænum bókmennt-
um, og er hér drepið á fátt eitt af
þvi tagi. En notagildi greinanna
og bókarinnar stafar af þvi að
þær benda lesandanum á bækur
og höfunda sem vert kann að vera
að kynnast nánar, sannindamerki
hennar um blómlegt bókmennta-
lif á Norðurlöndum eru vitanlega
mikilsháttar verk og höfundar
sem þar er lýst. Og þar er af
mörgu að taka. Fulltrúar hins
nýja, eða öllu heldur: hinna nýju
módernisma á Norðurlöndum
sem bókin lýsir eru t.a.m.
jafnólikir höfundar og Inger
Christensen i Danmörku, Dag
Solstad i Noregi, Per Olov
Enquist i Sviþjóð, Pentti
Saarikoski i Finnlandi. Þekkjum
við þá?
Þrjú ár —
fimmtán bækur.
Og hvernig veljast islenzk nöfn
til frásagnar, hvar eru islenzkar
bókmenntir og rithöfundar stödd i
sálufélagi norrænna samtiðar-
bókmennta?
Njörður P. Njarðvik velur þann
skynsamlega kost i grein sinni
um islenzkar bókmenntir að
fjalla um tiltölulega fáar bækur
og' höfunda, en gera þeim þvi
itarlegri skil. Hann getur 15 bóka
frá þessum þremur árum. Það er
sjálfsagt vandalitið að nefna fleiri
bækur og höfunda sem mátt hefði
tilgreina i yfirliti sem þessu. En
fáir hygg ég að geti fundið að
höfundarvali Njarðar til umræðu
i greininni. Hann getur þar verka
Halldórs Laxness, Thors
Vilh jálmssonar, Jakobinu
Sigurðardóttur, Svövu Jakobs-
dóttur, Þorsteins frá Hamri, Guð-
bergs Bergssonar, Jóns úr Vör,
Hannesar Péturssonar, Guð-
mundar Böðvarssonar, Jóhann-
esar úr Kötlum og Stefáns Harðar
Grimssonar sem út komu á þess-
um árum.
Lika er auðvelt að samsinna þvi
að meir kveði að skáldsagnagerð
en ljóðum á þessu timabili —
Njörður gerir skýran greinarmun
virkrar „pólitiskrar skáldsögu”
og innhverfrar persónulegrar
ljóðlistar i bókmenntum samtið-
arinnar. Er þessi munur jafn
mikill og hann vill vera láta?
Allténd þykir mér hann leggja of
einhliða áherzlu á hinn pólitiska
efnisþátt i skáldsagnagerð seinni
ára. Sönnu er nær að undanfarin
ár hafi verið fitjað upp á nýrri
„formbyltingu” i skáldsagna-
gerð, að fremstu skáldverk i
lausu máli leitist öll við formlega
endurnýjun og endurlausn undan
rótgróinni episkri raunsæishefð.
Einn þáttur þeirrar endurnýj-
unar, en heldur ekki nema einn
þáttur af mörgum, er ef bók-
menntirnar leita sér fangstaðar
með nýjum hætti við þjóðfélags-
leg og pólitisk viðfangsefni. Svo
NY I.ITTKKATUR I NORDEN
1968-1970, eftir Torben Broström,
Njörð P. Njarðvik, Ingmar
Svedberg, Odd Solumsmoen,
Björn Julén, Rabén & Sjögren,
Stockliolm 1972. 117 bls.
mikið er vist að pólitiska formúl-
an gildir ekki um Kristnihald
undir Jökli né heldur um
skáldsögur Thors Vilhjálms-
sonar. Eða er Guðbergur
Bergsson fyrst og fremst
„pólitiskur” höfundur? A hinn
bóginn er skáldsögum Svövu
Jakobsdóttur og Jakobinu Sigurð-
ardóttur frá þessum árum,
Leigjandanum og Snörunni gert
rangt til með einhliða pólitiskri
útleggingu þeirra. Þvert á móti
má segja að það sé sálfræðilegt
og siðferðislegt efni þeirra sem
færi sönnur á hina pólitisku
ádeilu, veiti henni merkingu og
mið.
En þar fyrir sýnir grein Njarð-
ar, einmitt vegna aðferðar hans
að efninu — að draga upp megin-
linur, fjalla um verk og höfunda
sem mestu skipta — að einnig hér
á að skipa bókmenntum og höf-
undum sem sóma sér á meðal
annarra norrænna bókmennta.
ansskóli
15. starfsár.
ermanns Kagnars
Kennsla hefst 2. október, innritun
daglega i sima 82122 — 33222.
Barnadans- Táningadans- Samkvœmisdans.
Nýtt! Nýtt!
Jass dans
fyrir
börn, unglinga og
dömur.
Kennari:
Iben Sonne Bjarnason
kp:nnslustaðir
Miðbær, Háaleitisbraut 58-
60. Félagsheimilið Sel-
tjarnarnesi, Skúlagata 32.
Upplýsingarit liggur
frammi i bókabúðum.
Njörður P. Njarðvík.