Vísir - 14.01.1974, Blaðsíða 7

Visir. Mánudagur 14. janúar 1974
7
MÁNUDAG, ÞRIÐUUDAG OG MIÐVIKUDAG
ÖTRÚLEGUR
AFSIÁmjR
FÖT, STAKIR JAKKAR, STAKAR BUXUR,
GEYSILEGT ÚRVAL AF GALLABUXUM,
PEYSUR, BLÚSSUR.
tfHDim
TtZKUVERZLUN LAUGAVEGI 47 SÍM117575
cTVÍenningannál
og hernámi
ljóslifandi frásöguhættinum.
Eessari sögu skipaöi Jón óskar
siðan fremst i smásögusafn sitt,
enda taka hans bestu sögur meö
náttúrulegum hætti við af henni.
t Mitt andiit og þitl voru eins og
aö likum lætur sögur frá
hernámsárunum. Ik'r eru l'leiri
sögur svipaös efnis: Litilsaga um
gyðingahatur, Skál, vinir minir.
l>aö snjóar. Af þeiin finnst mór
siðastnefnda sagan einkum
markverö, svipmvnd frá striðs-
árunum sem sinum einföldu orð-
um andæfir fordæmingu
„ástandsstúlkna" af' siðferðisleg-
um og þjóðernislegum ástæðum.
Kn a>tli það sö samt ekki vegna
stilfarsins frekar en efnis sögunn-
ar hvað hún sker sig gliiggt úr
öðrum ..ástandssögum", sem
ýmsar voru samdar á þeim árum.
r
Olafur Jónsson skrifar um bókmenntir:
Fró kreppu
Jón Óskar:
SÖGUR
1940-1964
Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1973.
183 bls.
Það er glöggt að Jón
Óskar hefur valið með
smekk og fyrirhyggju
söguriiar i sina fyrstu
bók, Mitt andlit og þitt,
sem út kom árið 1953.
Enda hafa þær, eða
bestu sögurnar i bók-
inni, reynst furðu
minnisstæðar. Og mað-
ur les þær með ánægju á
Það er i rauninni meiri nvjunga-
bragur á ýmsum fullgerðari sög-
um Jóns bskars frá þessum ár-
um, hinum einf,alda farðustil sem
þar er kominn fram, eins og i
þremur fyrrnefndu sögunum. eða
sögu eins og tsland selt.
Ahugafólki um táknstefnu i
bókmenntum kann að þykja sag-
an sú vera lærdómsrik. Það var
ólukku breyting sem gerð var á
henni i Mitt andlit og þitt, að
nefna kaupanda lands i sögunni
Sám frænda. Þar með var les-
anda fenginn augljós lykill að efni
hennar, að hún fjallaði um deilur
fyrirfarandi ára um Keflavíkur-
samning, Atlantshafsbandalag og
her i landi. t frumgerð sögunnar
nefnist þessi skálkur Snæbjörn,
og sagan var samin þegar árið
1964 og báðar heldur marklitlar
að minu viti — einfaldar dæmi-
sögur þess hversu vondir menn
séu við skáldin sin. Það er nú
meiri sónninn!
Salka Valka og ástandið
t þessu nýja sögusalni er sem
sé heildarútgáfa á smásögum
Jóns Oskars frá aldarfjórðungs
bili, 22 sögur i bókinni en 11 voru i
Mitt andlit og þitt. Burtséð frá þvi
að ekki varð úr frekari sagnagerð
eftir þá bók verður hitt ekki sagt
að nýja útgáfan auki við hana
fleiri sögum jafngóðum og þar
eru bestar, enda væri það til
mikils mælst. Kn auðvitað veitir
hún fullkomnara yfirlit yfir smá-
sagnagerð höfundarins og þróun
hennar, glimu hans við frásagn-
arform ogsöguelni. þeim lesend-
um sem það þykir fróðlegt.
Það er t.a.m. fróðlegt að skoða
sögu sem nefnist Rauðu húsin
kóngsins sem raunar er ekki
regluleg smásaga, heldur drög að
skáldsögu, samin á árunum
1943-45. Siðar, þegar höfundurinn
hafði misst áhuga og löngun að
halda efninu áfram, gekk hann
frá henni til birtingar i þvi sniði
sem hér er á henni. Þetta er
kreppusaga, gerist i hinu venju-
lega sjávarþorpi slikra sagna þar
sem voldugur kaupmaður rikir
yfirlýðnum, reisir kirkju til guðs-
þakka en svikur af mönnum
kaupið fyrir vinnu þeirra. Það
verður verklall. Og hvernig fer?
Auðvitað er kaupið lækkað og
kóngurinn rikir enn i þorpinu.
Þetta efni hefur verið nærtækt á
þessum árum, og þótti það raunar
lengi .siðan, hcilar þorpssögur
samdar eftir þessum hætti eftir
þennan dag. Kn efnislega er ekk-
ert nýtt i sögu Jóns Oskars eins
og hún kemur hér fyrir — og
auðskilið að höfundinum þætti
ekki fýsilegt að halda henni
áfram i freyðandi kjölfar Sölku
Völku og Bogensens.
Það sem nýtt var i sögum Jóns
Óskars, einnig þessari, allt frá
fyrstu sögum hans, það er slils-
háttur þeirra, ofur-einfaldur og
likt og kæruleysislegur, en samt
sem áður svo skýr og nákvæmur
á smámuni, stilsháttur er sem
jafn auðnuminn af sögunum og
erfitt er að lýsa honum i fljótu
bragði, öðrum orðum. Kfnislega
eru allar elztu sögurnar hins
vegar hefð- og venjubundnar:
einfaldar stúdiur i einstæðings-
skap og umkomuleysi. Hér er ein-
um fjórum slikum sögum aukið
við þær sem voru i fyrri útgáfu
allar frá árunum 1940-42, eftir-
tektarverðust heita er kannski
saga sem nefnist Þegar hús þitt
brann, af þeirri tilraun, sem þar
er gerð til að segja sögu i annarri
persónu. Kn eftir sem áður
virðast sögur i fyrri bókinni,
Maður á kvisti, kona á miðhæð,
Skip leggur að og frá, nægileg úr-
lausn þessara frásagnarefna.
Méð Symfoniu Pastorale, sögu
frá 1942 verður hins vegar um-
talsverð breyting: þar er engin
,,saga sögð” lengur, hugblær, til
finning hinna hversdagslegustu
atvika komin i stað hefðbundins
söguefnis og skýrist aðeins af
sögunum frá fyrri prentun og þá
vikið nær upphaílegri gerð
þeirra, sbr. það sem áður var
sagt um söguna tsland selt. Taka
má eftir þvi að snilldarsaga Jóns.
Ég. barnið. hundurinn. er nú til
með þuennskonar niðurlagi. 1
Hernámsáraskáldum segir frá
þvi að i frumprentun sögunnar i
Timariti Máls og menningar
1942 hafi einhver, ritstjóri eða
setjari, skotið inn i sögulokin
tveimur setningum: ,,Og nú finn
ég að það á ekki að segja meir.
l>ess vegna er ekki meira
skrifað. Þess vegna ér sagan ekki
lengri.” t mitt Mitt andlit og þitt
var þetta aftanprjön afnumið:
þar endar sagan af þvi að drengur
og hundur biða heimsendis: ,,Og
nú er þessi saga ekki lengri.” Kn i
nýju gerðinni bætist við ný setn-
ing, og lokaorðin breytast: ,,Kn
það gerðist ekkert, nema hrossa-
gaukurinn vakti mig til veruleik-
ans með óviðjafnanlegri tónlist
sinni. Og þar lýkurþessari sögu.”
sögu.”
Auðvitað verður enginn heims-
endir, gaukurinn heldur álram að
hneggja á vordaginn. Kn af
hverju hin lormlegu sögulok?
()g af hverju þetta orðalag:
öviðjafnanleg tónlist, vekja til
veruleikans? Það er. reyndar
meira taláð um tónlist i sögunni,
sumpart með orðum, sem siinga i
stúf við orðfæri hennar að öðru
leyti. Kn það sakar hana ekki:
ætli sagan sé ekki rétt einmitt si-
svona? Svona er hún.
Jón óskar.
ný að tuttugu árum liðn-
um.
Aftur á móti er það undrunar-
efni að höfundur sem fyrir
tuttugu árum hafði samið jafn-
góðar smásögur og Ég, barnið,
hundurinn, Ég hef gleymt ein-
hverju niðri, Stúlkan, svarti
kötturinn og ég, svo að einungis
séu nefndar þrjár af minnisverð-
ustu sögunum úr Mitt andlit og
þitt — að hann skuli siðan svo sem
enga stund hafa lagt á smásagna-
gerð. Ég hef ekki komið auga á
neina endanlega skýringu þess i
minningabókum Jóns Óskars .frá
undanförnum árum þar sem hann
vikur á við og dreif að smásagna-
gerð sinni, nema þá að um þessar
mundir hafi hefðbundinn frá-
sagnarháttur verið orðinn honum
ófullnægjandi og þörf á endurnýj-
un i efni' og stilfari. Hann getur
þess lika að undirtektir sem ,,til-
raunasaga” hans frá árinu 1947,
Sonata quasi una fantasia fékk
hafi valdið honum vonbrigðum og
raunar beinum álitshnekki á
meðal lesenda. Ég man það svo
sem vel sjálfur hve spánskt þessi
saga kom fyrir i timaritinu RM
þar sem hún birtist fyrst — þótt
það orkaði ekki fráhrindandi
heldur þvert á móti örvandi,
spennandi á ungan lesanda
nokkrum árum siðar.
Snæbjörn,
Sámur, Sigvaldi
En með aljri respekt fyrir þess-
ari litlu sögu er hún svo sem ekki
mikið meir en einmitt tilraun.
1943 — svo að efni hennar er frek-
ar pólitisk forspá en útlegging
orðinna atburða. Auðvitað breyt-
ist sagan sjálf ekkert við þetta,
hún er eftir sem áður táknsaga og
eftir sem áður er hún pólitisk. Kn
mér að minnsta kosti finnst sagan
skemmtilegri vegna þessarar vit-
neskju, að hún var ekki bara hug-
vitsamlegt innlegg i eina af okk-
ar langþreyttustu pólitisku deil-
um.
Meira fyrir táknhyggjumenn:
Jón Óskar segir frá þvi i
Hernámsáraskáldum að þegar
sagan birtist fyrst, i timaritinu
Akranesi árið 1944, hafi ritstjóri
þess breytt nafni kaupandans að
sér forspurðum úr Snæbjörn i Sig-
valdi. Kkki kann Jón Óskar aðra
skýringu á þessu en að ritstjóri
hafi viljað forða þvi að Snæbjörn
Jónsson bóksali héldi að sagan
væri um sig! En ef Sigvaldi er
hermannsheiti og merkir sigur-
vegari? Snæbjörn merkir allténd
ekkert annað en einmitt snæ-
björn, fornt og þjóðlegt nafn.
Ólafur B. Björnsson hefur
kannski verið glúrnari ritstjóri en
Jón Óskar lætur i veðri vaka.
En hvað sem þessum álitaefn-
um líður er það ljóst af fleiri
manna dæmum en Jóns Óskars
að á þessum árum, fyrir og um
1950, hefur ekki blásið byrlega
fyrir nýjungum i lausamálsstil og
sagnagerð. Og raunin varð að
hann lét staðar numið þar sem
komið var i Mitt andlit og þitt. 1
þessu safni eru einungis tvær sög-
ur yngri en bókin, báöar frá árinu
Heimsendir og
hrossagaukur
Jón Óskar segir frá þvi i l'or-
mála fyrir bókinni að liann hafi á
stöku stað gert breytingar á