Tíminn - 16.07.1966, Qupperneq 9

LAUGARDAGUR 16. júlí 1966
TÍMINN
Rætt við Harald Ólafs-
son, hinn nýja dagskrár
stjóra Rikisútvarpsins

Einn dag er Haraldur Ólafsson
kominn utan frá Svíþjóð með licen
ciat-próf í þjóðfræði eða það sem
mundi heita á ensku cultural ant
hropology. Hann tók hátt próf, og
það hefði hann sjálfsagt gert í
öðru, sem hann hefði tekið sér fyr-
ir hendur. Á undanförnum árum
höfum við öðru hverju verið að
hittast i blaðamennsku, því Har-
aldur hefur gjarnan unnið fyrir
sér við það starf á sumrin, ýmist
á Alþýðublaðinu, Fréttastofu
útvarpsins að hér á Tímanum.
Og nú síðast er það af honum
að frétta, að hann er orðinn dag-
skrárstjóri Ríkisútvarpsins. En
þetta fer ailt vel við Harald, því
hann er einn af þeim mönnum,
sem allt í einu eru komnir inn
á mitt gólf hjá manni, hressir og
kátir, og farnir að vinna einhver
verk, eins og þeir hafi aldrei gert
neitt annað. Þannig var það í
blaðamennskunni hjá Haraldi, og
þannig verður það sjálfsagt í hinu
nýja starfi. Kynni okkar Haraldar
, þætti Esikimóamenningarinnar, pá
|las ég nokkuð grænlenzku og fór
til Grænlands og var þar nokkrar
vikur. Vonandi get ég haldið eitt
,hvað áfram að kynna mér Græn-
j land.
— Hefurðu stuðzt eitthvað við
I innlend efni?
— Nei, ekkert, nema rit Vil-
hjálrns Stefánssonar um Eskimóa,
sem eru frábær. Það hefur lítið
iverið skrifað um þetta á íslenzku.
I Hér eru til nokkrar bækur þýdd-
ar. Til dæmis þýddi Guðmundur
Finnbogason tvær bækur, mann-
fræði eftir Marret og þjóðfélags-
fræði eftir Romney. Auk þess hef-
,ur verið þýdd bókin Frumstæðar
i þjóðir eftir Meyer, sem er nú
meira almenn vísindi, annars er
hann merkur þjóðfræðingur, þótt
sú bók sé ekki sérlega merkileg.
Nú svo hefur verið þýtt mjög
merkt rit í þessum fræðum, sem
er Uppruni fjölskyldunnar, eftir
Engels, sem Ásgeir Blöndal Magn- í
ússon þýddi. Að vísu er það óskap-1
Þegar viIEi-
HARALDUR OLAIFSSON.
— Tímamynd GE.
menn skapa vísindin
hófust á Alþýðusblaðinu fyrir
nokkrum árum. Við töluðum aldr-
ei um nám þá, og það var ekki
fyrr en nú að mér fannst ástæða
til að færa í tal við hann hvað
hann hefði verið að læra. Og um
þjóðfræðina gátum við margt
spjallað, þótt það komi ekki allt
fram í þessu viðtali við hann. Og
vitanlega er sumt í henni, eins
og í ýmsum öðrum fræðum, alls
ekki prenthæft, en sleppum því.
. — Er það almennt hér á ís-
landi, að menn hafi þetta próf?
— Nei, þeír eru ákaflega fáir,
sem hafa lagt stund á þetta. Ég
veit aðeins um einn, sem lokið
hefur prófi í mannfræði, það er
að segja fysiskri mannfræði, Jens
Pálsson, og nokkrir munu hafa tek
ið þjóðfræði sem áukafag með öðr
um greinum, sagnfræði ,trúar-
bragðasögu og jafnvel málfræði.
Og svo munu vera tveir eða þrír
íslendingar við þetta nám erlendis
í dag.
— En þú ert fyrsti maðurinn,
sem lýkur prófi í þessari grein
hér?
— Ég veit ekki um annan, sem
hefur lokið samsvarandi prófi.
— Hvað varst þú lengi við nám?
— Ég var tæp sex ár.
— Og við hvaða skóla?
— Háskólana í Stokkhólmi,
Kaupmannahöfn og Uppsölum, og
lauk prófi frá skólanum í Stokk-
hólmi með þjóðfélagsfræði sem að-
alfag, enda þef ég mest allan tím-
ann verið þar, hálft ár í Raup-
mannahöfn og auk þess tók ég
próf í fysiskri mannfræði í Upp-
sölum.
— Þú ferðaðist dálítið í sam-
bandi við þetta nám. Fórstu ekki
m.a. til Grænlands?
— Ég get, nú ekki sagt að ég
hafi ferðazt mikið, en vegna sér
ritgerðar sem ég varð að leggja
fram og tók mig ein tvö ár að
skrifa, og fjallaði einmitt um vissa
lega úrelt rit, en merkt á sína
vísu. Fyrsta bindi Sögu mannsand-
ans eftir Ágúst H. Bjarnason er
þjóðfræði, Olafur Hansson hefur
einnig skrifað menningarsögu og
í fyrsta árgangi Tímarits Bók-
menntafélagsins er ritgerð um for-
sögu og mannfræði eftlr Benedikt
iGröndal. Ýmiislegt fleira mun
vera til, en merkilegust eru þau
rit Vilhjálms Stefánssonar, sem
þýdd eru.
— í hverju liggur þetta nám
aðallega?
— Námið er fyrst og fremst
fólgið í því að kynna sér sögu
mannsins, og mannlegs samfélags.
Það fjallar fyrst og fremst um
þær þjóðir sem ekiki eiga sér rit-
mál og ekki hafa skapað svokall-
aða æðri menningu með ritun.
Annars eru mörkin ákaflega fljót-
andi. Til dæmis heyra rannsóknir
á sögu Azteka undir almenna
mannfræði, en þeir áttu sér rit-
mál. En í stuttu máái mundi þetta
vera saga framvindu mannsins og
rannsóknir á núlifandi þjóðflokk
um sem ekki hafa nema að litlu
leyti orðið fyrir áhrifum af æðri
mennfngu og lifa við svokölluð
frumstæð skilyrði.
— Þetta er þá lærdómur um
manninn í sinni frumstæðustu
mynd?
— Já, þetta er tilraun til þess
að finna lögmál fyrir þróun mann
legra samskipta og menningar. Og
þjóðfræðin sem slík er náttúrlega
hluti félagsfræðinnar, stjórnmála-
fræði, listasögu, trúarbragðasögu,
málvísinda og fornleifafræði. Það
má segja, að þetta vinni allt sam
an. Eg mundi orða það þannig, að
að þetta væri rannsókn á mann-
legu samfélagi.
— Að hvaða leyti mundi þetta
vera hagnýt vísindi?
— Ég get ekki séð neitt hag-
nýtt, beinlínis, við þau, fremur en
mörg önnur vísindi. Þetta byggist
mest á forvitni um okkur sjálf,
forvitni um okkar forfeður og
„dýra“tegundina yfirleitt.
— Það liggur þó altént fyrir
ákveðinn samræmdur skilningur á
eðli þróunar mannsins?
— Jú, mikil ósköp. Og náttúr-
llega hafa þessi vísindi haft ákaf-
I lega mikla hagnýta þýðingu í sam
; bandi við afnám nýlendukerfisins
Það afnám væri óhugsandi án
mjög náinnar þekkingar á svoköll-
uðu frumstæðu fólki í Afríku og
Asíu og víðar. Svo tekið sé dæmi
af aðferðum Dana á Græniand
við að nútímagera landið, eru þær
j byggðar að nokkru leyti á hrein-
I um þjóðfræðilegum rannsóknum
: danskra vísindamanna. Þjóðfræð-
jin er skilgetið afkvæmi nýlendu-
! stefnunnar.
— Það vex sem sagt upp for-
! vitni?
— Já, Englendingar og Frakk-
ar réðu yfir stórum lendum hing-
að og þangað með milljónum
manna. Víða er um villimenn að
ræða og það vaknar upp forvitni
um þetta fólk, hvernig lmgsar
þetta fólk, hvað er þetta fólk að
gera. Þjóðfræðingar börðust ein-
mitt fyrir því að ríkisstjórnir not-
uðu sér þessa þekkingu út í yztu
æsar við að hjálpa þessu fólki fram
á leið. Og það má minna á það,
að það voru bandarískir mann
fræðingar, sem réðu því, að
Hirohito, Japanskeisri, var ekki
rekinn frá völdum eftir unpgjöf
Japana 1945. Þeir sögðu, að ef
keisaraættinni væri vikið fra, þá
væri komið svo mikið tómarúm,
að engin leið væri að fylla í það.
— Þetta mundi ég nú kalla hag
nýt fræði?
— Jú, en ég átti nú við að
þau væru ekki hagnýt t.d. hér.
Þessu er yfirleitt þannig varið um
önnur félagsleg fræði. Það má
spyrja alveg endalaust hvað sé
hagnýtt. Við byggjum brú yfir
fljót, og til þess þarf verkfræð-
in.ga, ekki satt. En brúin er ekki
fyrst og fremst tákn um verkfræð-
inginn-. Hún er tákn um mannleg
samskipti. Hún er tákn um þá um-
ferð, sem þar fer fram, og að sam-
gangur er milli fólksins. Þjóðfræð-
ingar kanna þessi tákn.
— Er ekki breyting okkar úr
bændaþjóðfélagi í borgarþjóðfélag
hér á fslandi töluvert rannsókn-
arefni?
— Gífurlegt rannsóknarefni, og
fyrst og fremst fyrir þjóðfélags-
fræðinga. Þjóðfræðingar gætu líka
lagt þar mikið af mörkum, en þó
ekki án mjög náinnar samvinnu við
þá, sem eru þjálfaðir í þjóðfélags-
fræði. Það væri einmitt mjög for-
vitnilegt að rannsaka þær breyt-
ingar, sem hér hafa orðið á fjöl-
mörgum sviðum. Og ísland hefur
þá sérstöðu, að landið er eyland
með mjög samstæða menningu, og
fámennt ríki um leið, samt mjög
fullkomið ríki. Og ég get ekki hugs
að mér meira gósenland fyrir fé-
lagsfræðinga. Þær rannsóknir
mundu ekki einungis hafa forvitni
legt gildi fyrir íslendinga, heldur
einnig fyrir aðrar þjóðir, þar sem
svipaðir hlutir eru að gerast. Til
dæmis er ekki vafi á því að vissir
hlutir mannfræðivísinda, eins og
málfræðivísindi og annað, gætu
haft mjög mikið gagn af slíkum
rannsóknum.
— Þessi fræðigrein þín nær yfir
mjög víðtækt svið?
— Já, hin almenna þjóðfræði er
það, sem kallað er „grænse-viden-
skap.“ Hún er eiginlega á mörk-
um margra annarra fræðigreina,
eða eins og sumir orða það: marg-
ar fræðigreinar eru á mörkum
hennar. Þá er fyrst og fremst höfð
í huga félagsfræði og pólitísk vís-
indi. Og félagsfræðingar nítjándu
aldar, eins og Spencer, Taylor og
Morgan og aðrir þekktir menn
þeirra tíma, leita stöðugt til svo-
kallaðra frumstæðra þjóða um sam
anburð og rannsókn*r Rektor Upp
salaháskóla Torguy Segerstedt sem
er félagsfræðingur og hefur rann-
sakað Afríkuþjóðir, hefur stjórn-
að ákaflega merkilegum rannsókn
um um þróun smábæja í Svíþjóð.
Þeir hafa tekið bæi eins og Katrine
kolm og Husqvarna. Bæir þessir
eru mjög svipaðir að stærð. Hus-
qvarna er gamall iðnaðarbær,
mjög gamall, sprottinn fyrst úr
gömlu sveitaþorpi og verður síð-
an járniðnaðarborg. Katrineholm
rís upp í lík síðustu aldar, þegar
járnbrautarkerfið er að toomast á
fót, og þá sem flutningamiðstöð.
Það hafa verið gerðar mjög
skemmtilegar rannsóknir á þess-
um borgum. Hvað er líkt og hvað
er ólíkt, og það hefur komlð í
ljós að munurinn er ótrúlega mik-
ill, bæði á fólki og afstöðu fólks
til ýmissa hluta í þessum tveiumr
bæjum.
— Þá vegna ólíkra aðstæðna?
— Einmitt. Husqvítma eF rót-
fastur staður, en í Katrineholm er
langtum meiri hreyfing á fólkinu.
Þar er allt lausara fyrir.
,— Mundu þetta ekki vera hag-
nýt vísindi fyrir stjórnmálamenn?
— Ja, kannski. Við vitum það
að bandarískir stjórnmálamenn
hafa tekið upp mjög nána sam-
vinnu við þá, sem stjórna skoð-
anakönnunuim. Þá er um tvennt
ræða: annars vegar að komast
að því, hvaða skoðanir stórir hóp
ar fólks hafa og annars vegar að
finna út hvaða skoðunum hægt er
að moka í fólk. Þetta er svo sem
ekkert annað en útfærð mann-
fræði eða hagnýt félagsfræði. Þetta
á vafalaust eftir að breiðast út
um Evrópu líka. Eftirtektarvert
er, að nú fara ekki svo fram kosn-
ingar hjá milljónaþjóðum, að ekki
liggi fyrir nokkuð nákvæmar nið-
urstöður, fljótlega eftir að talning
hefst, reiknað út í rafeindaheil-
um. Þetta byggist á nákvæmri rann
sókn á einkennandi svæðum. Síð-
an koma 'tnn tölur frá þessum
vissu hverfum eða svæðum, og á
þessum prufum er hægt að reikna
út nokkurn veginn hver úrsiitin
verða.
f síðustu toosningum í Bretlandi
beittu þeir mjög þessari aðferð
við að segja fyrir um úrslit, og
það með góðum árangri.
— Hvað hyggst þú fyrir með
þetta próf?
— í prófritgerð minni kannaði
ég vissa þætti Eskimóamenningar-
innar, tabúreglur, sem þeir fylgja
i sambandi við veiðar, og athug-
aði hvaða hugmyndir liggja að
baki vissra aðferða. Eg hafði gam
an af að kynna mér menningu
Eskimóa nánar. Hugmyndaheíimur
þeirra er ákafléga auðugur, og
þótt aðgerðir þeirra og reglur séu
ekki rationellar í venjulegum skiln
ingi, eru þær aldrei út í bláinn,
og þar af leiðandi gegna þær mik-
ilvægu hlutverki í lífsbaráttu
þeirra. Kannski sýna rannsóknir
á frumstæðu fólki, sem svo er kall-
að, að enginn munur er á grund-
vallarafstöðu hinna ýmsu hópa
mannfólksins til umhverfisins, og
á ég þar við félagslegt umhverfi
ekki síður en landfræðilegt. Allir
stjórnast að miklu leyti af rót-
grónum vanahugmyndum, sem
gera lífið bærilest.
Ég hefði sem sagt ákaflega gam-
an að kynna mér Eskimóamenn-
inguna frekar, en ég býst nú ekki
við að það verði í nánustu frarn-
tíð. Og einnig að kynna mér meir
almenna mannfræði. Ég hefði einn
ig gaman af að kynna frekar þessa
fræðigrein á íslandi, og þá með
bókaþýðingum. Ég tel mig ekki
geta skrifað um þessi efni ennþá,
til þess þarf lengri og meiri þjálf
un í fræðigreininni. —IGÞ.
□