Vísir - 28.10.1975, Blaðsíða 7

VtSIR. Þriðjudagur 28. október 1975.
cTVlenningarmál
t túninu heima
Halldór Laxness
Helgafell, 1975.
Þegar Sigfús Sigfússon, sagna-
þulur, hafði mikið við byrjaði
hann ævintýri sín gjarnan svo:
Það var inni i djúpum dal
undir háu fjalli. Og þá vissi
maður að framundan sló gulln-
um bjarma af álfdrottningum á
berfætta smaladrengi. Eins er
um nýja bók Halldórs Laxness,
I túninu heima. Af nafninu veit
maður að nú mun bjarma af
fegurð mannlegrar sambúðar i
Moskó. (Mosfellssveit) Siðan
Innansveitarkronika kom á
prent hefur öllum verið ljóst að i
dalnum hér efra hafa túnin ver-
ið grænni og mannlifið fjöl-
skrúðugra en annars staðar. Og
vist er, að i bráð geta ekki aðrar
sveitir en Moskó státað af
innbyggjara, sem hlotið hefur
æðstu viðurkenningu i bók-
menntum. Þær geta heldur ekki
státað af öðrum eins sagnarit-
ara. Þegar menn hafa verið að
skrifa siðan þeir byrjuðu að
ganga mætti ætla að sæjust á
þeim gamalmörk svona að
úr túninu og dvelur lengi. Annan
morgun vaknar drengurinn við
að kominn er gestur i rúm hans.
Sambærileg ólikindi er viða að
finna i skáldskap höfundar.
Urðu barnsminnin honum tilefni
slikrar frásagnarlistar?
Skoðanir á öllu
milli himins
og jarðar
Fyrir utan að segja fólki frá
staðháttum við Laugaveg og i
Moskó, og er þá bæði átt við
landslag fólks og umhverfis,
birtir Halldór margþættar
skoðanir sinar á öllu milli him-
ins og jarðar, að svo miklu leyti,
sem þær eru i orsakasambandi
við atvik frá æskuárunum.
Minna er um það, að hann haldi
fram skoðunum i þessu verki, er
horfi sem ólikindatal við augum
lesarans. Miklir iþróttamenn
um ólikindi voru lengi ásamt
honum þeir Vilmundur Jónsson.
landlæknir, Þorbergur Þórðar-
son og Jón Helgason, prófessor.
Þrir af fyrrgreindum mönnum
gerðu gys að samtima sinum
Fegurð mannlegrar
sambúðar í Moskó
fimmtiu bókum liðnum. Einnig
að hærri aldri fylgdi einskonar
frásagnarkergja, eins og verða
vill hjá mörgum höfundum, sem
hafa fjöld lifað. Engin slik ein-
kenni er að sjá á frásögnum i
bókinni um túnið heima.
Halldór Laxness hefur kannski
aldrei verið hressari, fyndnari,
einlægari og ástúðlegri en i
þessari minningabók, þar sem
rakin er á hóflegan hátt saga
bernsku höfundar i Reykjavik
og æskuára i Laxnesi i Mosfeils-
sveit.
Líður hjá eins
og kvikmynd
t beinum frásögnum verksins
ræður sjónminni barnsins og
unglingsins. Nákomnir ættingj-
ar, fólk sem gistir og grannliðið
i dalnum liður hjá eins og i kvik-
mynd, i stuttum, hnitmiðuðum
þáttum, þar sem ein setning
segir meira en málsgrein. Þótt
þessi knappleiki hljóti að hafa
verið næsta erfiður á stundum,
þá finnast þess engin merki i
frásagnarhættinum. Allt er
erfiðislaust, frjálst og án
hnökra, þótt höfundur bregði
sér i einu vetfangi frá Stebba
guide yfir i Tennyson og Shake-
speare. Þessi léttleiki frásagnar
og færni á sér enga jöfnu i is-
lensku ritmáli samtiðarinnar.
Myndirnar spretta
fram af síðum
bókarinnar
t túninu heima er svo
margslungið verk, að erfitt er
að ætla að lýsa þvi að nokkru
gagni i stuttri blaðagrein.
Höfundur segir frá föður sinum,
Guðjóni Helgasyni, Sigriði
Halldórsdóttur, móður sinni, og
Guðnýju Klængsdóttur, ömrnu
sinni, á þann hátt að engan keim
hefur af þeim hita og hjart-
slætti, sem oft einkennir skrif
manna um sina nánustu. Svip-
myndir af foreldrum höfundar
og ömmu eru samt ekki óskýrar
og fjarlægar, heldur spretta þær
fram af siðum bókarinnar,
sjálfsagðar i sinu daglega um-
hverfi, séðar og heyrðar með
augum og eyrum barnsins.
Umgjörðin er dalurinn, túnið,
bærinn, kúahaginn, fráfærurn-
ar, mógrafirnar og húsdýrin.
Þetta vildi maður
sagt hafa
Engum getum skal að þvi leitt
hvers vegna Halldór kaus að
skrifa bók eins og þessa, i stað-
inn fyrir að láta beim eftir að
fjallá um bernsku hans og æsku,
sem um langa hrið eiga eftir að
grufla i ævi hans. Á miklum
breytingatimum er eðlilegt að
mönnum verði hugsað til þeirra
ára, þegar heimurinn hékk
nokkurn veginn i festingum sin-
um. Einnig kemur til ástæðan,
sem felsti orðunum: Þetta vildi
maður sagt hafa. Og þá verður
þvi ekki breytt af seinni tima
skoðurum né út úr snúið. Auk
þess koma við sögu ýmsir
einstaklingar, sem annars lentu
seint eða aldrei i bækur, hversu
margar sem skrifaðar yrðu um
Halldór Laxness. Svo er um
Svönu og konuna frá Bár.
Matthias Jochumsson skrifaði
lesningu. Burtséð frá þvi mundi
fátt eitt af þeim sögum, sem
skáldið segir þar af sjálfu sér,
hafa lifað hefðu þær ekki verið
festar á bók. Auk þess hefur
lesandinn þar manninn sjálfan i
nánasta umhverfi sinu. Hér
nefndar tvær bækur eru ekki
likar, en i þeim báðum hafa
menn náin kynni af persónum.
sem eru islendingum mikils
virði. Þeim er boðið inn i luktan
heim.
Ýmislegt með
ólíkindum
Ýmislegt gerist með ólikind-
um i skáldskap Halldórs Lax-
ness. Til að reifa af einhverju
viti hugsanlegar uppsprettur
slikra ólikinda þyrfti langt mál
og mikinn samanburð, og gæti
svo farið að allt væri það vit-
leysa, sem leitað væri eftir.
Hins vegar meinast manni ekki
hugrenningar um þessi atriði,
þegar oftar en einu sinni segir
frá óvæntum uppákomum i lifi
hins unga manns. Einn dag
sprettur Halldóra Alfsdóttir upp
BOKMENNTIR
Indriði G.
Þorsteinsson
skrifar
reyndu hana á eigin skrokk,
með öllu óskiljanleg bilþjóöinni
i Reykjavik, að tveim
styrjöldum liðnum. Það er
einkennileg tilviljun að um
þessar mundir er að koma út
bók (The greatwarand modern
memory), þar sem reynt er að
hafa uppi minningar um tiðina
rétt handan við striðin, og haft á
orði, að þótt örlað hafi á nútima-
legum hugsunarhætti fyrir 1914,
þá hafi breytingin i Evrópu orð-
ið slik næstu fjögur árin, að
segja megi að þeir, sem stigu
upp úr skotgröfunum að fyrra
striði loknu hafi komið með
menningu nútimans heim með
sér. Var þá fariðaðslá illa i sum
gild hugtök, og menn lögðu ekki
lengur eyrun við söngvum um
guð og kónginn.
með þessum hætti. Þorbergur
einn trúði. Samneyti þessara
fjögurra manna er kapituli út af
fyrir sig, ólikt forvitnilegra en
bókmenntanám samkvæmt út-
lendri formálabók, eins og
þeirri, sem kennd er við háskól-
ann.
Söngurinn um
guð og kónginn
t túninu heima er timinnfram
að fyrra striði ljóslifandi ekki
siður en fólkið, viðhorf kynslóð-
anna, þar sem amman góða sit-
ur i öndvegi, búin slikri sjálfs-
ögun að hún hlær aðeins niðri i
sér. Fjögurra tima lestagangur
er Ur Reykjavik upp að Laxnesi,
sem er lengdarmæling handa
þeim einum að skilja, sem
Fann ekki púðrið
í H.C. Andersen
Engar skotgrafir voru i
Mosfellssveit, aðeins einstöku
hlaðkelda. Og það þurfti engan
skotgrafahernað til að kenna
Halldóri tungumál nýrrar
menningar, sem var að ganga
yfir löndin. Engu er likara en
hann hafi fæðst með fræ hennar
undir tungunni þann dag, sem
þjóðskörungurinn Þorbjörg
Sveinsdóttir tók á móti honum
að Laugavegi 32.
Af þessari bók verður séð. að
Halldór varð strax i æsku næsta
fr'ábitinn þeirri menningarlegu
staðfestu, sem hann fæddist til,
og birtist m.a. i bókum, bæði
handa börnum og fullorðnum.
Hann virðist snemma hafa verið
gagnrýninn á þaðsem hann las,
fann t.d. ekki púðrið i H.C.
Andersen, en lét sér vel lynda
söguna af Mjallhvit. Þá stóð
hann lengi i þvi að skrifa eins-
konar andhverfu við trúar-
skáldsögu eftir Torfhildi Hólm.
Það leið að visu nokkur timi
þangað til hann skrifaði: Áðan
flugu tveir svanir austuryfir, og
hóf með þvi skáldsöguna Vefar-
inn mikli frá Kasmir. En þeir
sem lesa í túninu heima sjá
fljótt, að „strákurinn i Laxnesi”
ætlaði ekki að semja sig að sið-
um járnaldarbænda, og þaðan
af siður gerast jábróðir fast-
mótaðs menningarandrúms
smábæjar á hjara heims. Það
var þviengin furða, þótt Halldór
Laxness ætti nokkrum hlað-
kulda að mæta áðuren islenskur
samtimi áttaði sig á þeim
breytingum, sem hann var
fulltrúi fyrir. Nokkru eftir að
timatali bókarinnar i túninu
heima lýkur, kom nútimalegur
Evrópumaður ofan úr Mosfells-
sveit, samstiga þjáningarmönn-
um suður i álfu, sem höfðu
ákveðið að forsjáin væri úr sög-
unni.
Út um fleiri
koppagrundir
t túninu heima er mikill feng-
ur fyrir samtiðarmenn
Halldórs, fyrir utan að vera
upplýsing handa framtiðinni.
Þetta er ekki ævisaga eins og
við eigum að venjast, enda ekki
starfsvani höfundar að skrifa
venjulegar bækur. Þótt sumt i
frásögninni minni á þjóðsögur i
látleysi sinu er allt laxneskt i
bókinni. Höfundi verður tiðrætt
um kristindóminn og fer auk
þess i sprettum út um fleiri
koppagrundir en finnast i
Moskó, þótt hann hverfi ætið
aftur að þeirri þungamiðju
tilverunnar, sem sá punktur
heimsins hefur verið honum. er
i þessari bók kallast túnið
heima, sigrænt fyrir sjónum
mjögsiglanda.
IndriðiG. Þorrteinsson.