Lesbók Morgunblaðsins - 02.03.1941, Síða 2

74
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
„Hitt veit ek eigi, hvaðan þjófs-
augu eru komin í ættir várar“,
segir Hriítur. Hvaða hugmyndir
gefur sagan þá uin ætt hennar?
Föðurættin er Dalamannakyn, og
er það gömul höfðingjaætt, sem á
til konunga að telja í sumar ætt-
kvíslir. Stórlæti drekka þeir í sig
með móðurmjólkinni og eru lík-
legir til að þola illa svívirðu. En
þeir eru vel skapi farnir, vita hvað
sjer hæfir, og engin ógæfa fylgir
þeim. Móðurættin er vestan af
Ströndum, og segir sagan, að
Svanur á Svanshóli væri móður-
bróðir hennar ,fjölkunnugur mað-
ur og forn í skapi, maður sem
virðir frændsemi og tengdir, en
annars sennilega ekkert, í svip
hans er eitthvað feiknlegt og ofsa-
fengið. Njála gerir ráð fyrir því
(alveg eins og Laxdæla um Þor-
leik Höskuldsson), að alt hið
skuggalega og ósamræma í fari
Hallgerðar sje úr Strandamanna-
ættinni eða stafi frá blöndun þess-
ara ólíku ætta.
I uppeldi nýtur Hallgerður sýni-
lega eftirlætis föður síns, og æsir
það upp stórlæti hennar. En hún á
sjer líka fóstrann Þjóstólf, suðr-
evskan misindismann, sem drepur
menn, en bætir engan fje, „þat
var mælt, at hann væri engi skap-
bætir Hallgerði", segir sagan.
Þessi maður hefir mælt upp í
henni öll brek, og hann hlýðir
síðan hverri bendingu hennar, þótt
hann virði alla aðra að vettugi.
Það vald, sem hún hefir yfir hon-
um, er henni óholt, áhrifin frá
þessu illmenni eitra huga hennar.
Það bætir ekki um, að sú kemur
tíð, að hún finnur, að fóstra-trygð
hans verður afbrýðisöm, hann
ann engum öðrum að njóta henn-
ar. Þegar hann skattyrðist við
Glúm, segir hann Glúm til einskis
hafa afla annars en brölta á
maga Hallgerði, og sýnir þetta
niðurbælda, en logandi afbrýði-
semi. Það er ekki rjett að mikla
um of fyrir sjer ástarþáttinn í
huga Þjóstólfs, en það er nauð-
synlegt að veita honum þó athygli.
En af Hallgerði er -það að segja,
að hún er ekki gjálíf kona eða
daðurgjörn, og er engin ástæða að
ætla, að hún komi nokkurn tíma
fram við hann öðru vísi en sem
fóstra sinn, en vel má henni vera
dillað að finna hið myrka vald,
sem hún hefir yíir lionum, afbrýði
hans kitlar kveneðli hennar.
Hallgerður er nú frumvaxta, og
lýsir sagan henni svo, að hún var
örlynd og skaphörð. Þessu næst
koma lífsatvikin og fullmóta hana.
Hennar biður Þorvaldur undan
Felli, lítilhæfur maður, og fær
jáyrði föður hennar. En Hallgerði
er þessi ráðahagur nauðugur, og
þykist hún vargefin, en finst faðir
sinn bregðast vonum sínum. Hösk-
uldur er ósveigjanlegur. Hallgerð-
ur verður að hlýða, en segir þessi
konunglegu orð: „Mikill er metn-
aðr yðvar frænda, og er þat eigi
undarligt, at ek hafa nokkurn“.
En í raunum sínum leitar hún til
Þjóstólfs fóstra síns, og hann gef-
ur henni von um, að ráðahagur-
inn standi ekki lengi. í brúðkaup-
inu, þar sem þeir Þjóstólfur og
Svanur vaða uppi, bregður Hall-
gerður á sig mikilli kæti, og hún
hlær við hvert orð, þegar brúð-
guminn talar við hana. Stórlætið"
kennir henni að dylja hug sinn,
en hláturinn er ósamræmur og
uggvænlegur. Þegar kemur í hin
nýju heimkynni, er Hallgerður
fengsöm og stórlynd, kallar til
þess er aðrir áttu í nánd og hefir
alt í sukki. En nú þrýtur mat í
búi, og krefur hún bónda úr-
lausnar: „Eigi munt þú þurfa at
sitja til alls, því at bæði þarf í
búit mjöl ok skreið“. Hann svar
ar og ámælir henni fyrir eyðslu-
semi, jafnmikið var ætlað til vetr-
arins og áður, nú var alt þrotið,
en fyr entist það fram á sumar.
„Ekki ferr ek at því“, segir hon,
„þó at þú hafir svelt þik til fjár
ok faðir þinn“. Þá reiðist eigin-
maðurinn og slær hana í andlitið,
svo að blæðir. Hún þykist ekki
hafa í önnur hús að venda en til
Þjóstólfs og ber sig upp við hann,
og hann drepur Þorvald. En Hall-
gerður lýkur upp kistum sínum
og gefur hverjum heimamanni
nokkura gjöf; þeir hörmuðu hana
allir. Síðan ríður hún heim á.
Höskuldsstaði til föður síns.
Jeg býst við, að flestir muní
dæma Hallgerði vægt í þessum
þætti sögu hennar. Hún er nauðug
gift manni, sem henni þykir lítþ-
mótlegur og hún getur ekki orðið
unnandi, og hún getur ekki vænst
þess, að faðir sinn veiti henni
leyfi til skilnaðar. Ilún er harka'-
lega barin. Og menn litu öðrum
augum á mannslífið þá en nú. —
Annars er vert að gefa góðar gæt-
ur að örlyndi hennar, sem sagan
talar um; Hallgerður er fúsust að
gera og segja alt, sem henni kem-
ui í hug, hvor sem það er ilt eða
gott. Síðari tíma sálarfræði legg-
ur mikla áherslu á að sýna, hvern-
ig hinar almennu siðaskoðanir um-
hverfis hvern einstakling setjast
að í huga hans og mynda bönd
eða hömlur, sem halda tilhneig-
ingunum í skefjum, svo að þær
fá ekki útrás í athöfnum eða orð-
um, nema þá svo breyttar, að sam-
ræmist siðaskoðununum. En að slík-
um hömlum kveður mjög lítið
hjá Hallgerði. Nú mundi einhverj-
um detta í hug að kenna þetta
tímanum, en ekki henni; þannig
hafi fólk verið á þeim tíma, en
vitanlega var það sundurleitt þá
eins og nú. Það má til saman-
burðar benda á aðrar harðlyndar
konur í Njálu, Bergþóru, Hildi-
gunni; þeim er alt öðruvísi farið
að þessu leyti; það má benda á
aðra Dalakonu, Guðrúnu Ósvífurs-
dóttur, sem líka átti heldur marg-
breytta ævi og stóð í mörgu, en
hve mikið vald hafði hún ekki
yfir hinum miklu skapsmunum
sínum, og fyrir bragðið verður
hún miklu tignari en Hallgerður.
— Nú ber það við, að Hallgerður
stillir sig og dylur hug sinn, eu
það er þá ekki siðgæðisvitund,
sem því veldur, heldur hyggindi,
og veit jafnan á ilt, ef hún býr
yfir einhverju, sem hún lætur ekki
í Ijós. Loks reynir Hallgerður það
nú á unga aldri, að blóði er út-
helt fyrir hana • hætt er við henni
blöskri það ekki framar. Jeg hygg
meira að segja, að það sje eitthvað
í kveneðli hennar, sem nýtur þess,
að menn berjast vegna hennar,
einhver frumstæð og dulin fýst í
djúpi sálar hennar æsist upp við
það.
Nú kemur annað hjónaband
Hallgerðar, sælustu stundirnar í
ævi hennar. Hún fær sjálf að ráða
gjaforðinu, og hún fær heita ást á
Glvími, manni sínum. Þetta hjóna-