Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.1942, Síða 6

190
LESBOK morgunblaðsins
JAN SMUTS
• —
forsætisráðherrra Suður-Afríku
Jan Smuts var gerður að mar-
skálki í breska hernum 24.
maí 1940. Að ýmsu leyti var þetta
sögulegur viðburður, því að
Smuts var fyrsti maður, sem hef-
ir hlotnast þessi tign, eftir að
hafa byrjað hernaðarferil sinn
með því að berjast á móti Bret-
um. Jan Smutz var nefnilega mik-
ils metinn herforingi meðal Búa
áður fyr og stjórnaði miklum
hernaðaraðgerðum gegn breska
hernum. Þar að auki er Smuts
fyrsti stjórnmálamaður í Suður-
Afríku, sem samtímis hefir gegnt
störfum forsætisráðherra og her-
málaráðherra, og fyrsti Suður-
Afríkumaður, sem hlotnast hefir
sæti í allsherjar stríðsstjór?i
breska heimsveldisins. Jan Smutz
er fæddur árið 1870, nálægt þorp-
inu Malmsbury, um 50 km. suð-
ur af Höfðaborg. Var hann næst
elsti sonur efnaðs hollensks
bónda, en móðir hans var af
frönskum Húgenotta-ættum. Hann
fekk strangt uppeldi, því að Bú-
ar voru á þeim tíma siðavandir
og alvörugefnir menn, enda ját-
uðust þeir kenningu Kalvins.
Hann hefir sjálfur sagt svo frá,
að hann hafi verið viðkvæmur og
feiminn á uppvaxtarárunum.
Hann kom ekki í skóla fyr en
hann var 10 ára gamall, en þá
komu brátt í ljós hinar frábæru
námsgáfur, sem hann var gædd-
ur, enda gleypti hann í sig hverja
bókina á fætur annari og fekk
brátt á sig það orð, að hann væri
„sjór“ að læra.
Hann lagði svo hart að sjer und-
ir stúdentspróf, að hann veiktist,
en samt sem áður lauk hann glæsi
legu prófi og innritaðist í
Viktoría-háskólann. Þar lagði
hann fetund á hollensku, þýsku,
ensku og grísku. Auk þess vann
hann mikið í frístundum sínum,
ritaði blaðagreinar fyrir háskóla-
tímaritið og önnur blöð, rak
sunnudagaskóla fýrir svertingja
Jan Smuts.
og stundaði heræfingar með sjálf-
boðaliðum.
★
Smutz var á þessum tíma mjög
ómannblendinn og átti fáa vini
meðal stúdenta. Þó kyntist hann
í háskólanum ungri stúlku, Sib-
yllu Margrjetu Krige, og henni
giftist hann 9 árum seinna. Við
Viktoría-háskólann lauk hann
prófi í bókmentum og ákvað að
leggja síðan stund á lögfræði, þó
að faðir hans legði hart að honum
að nema guðfræði og ganga í þjón
ustu kirkjunnar. Hann undirbjó
sig því af kappi undir laganám
og vann samkepni, sem haldin var
meðal þeirra stúdenta, sem vinna
vildu frípláss við háskólann í
Cambridge.
Hann lauk laganámi í Cam-
bridge með miklum ágætum og
hlaut tvenn fyrstu verðlaun. Árið
1894 buðust honum rjettindi til
að flytja mál fyrir hæstarjetti og
ennfremur kennarastaða í Cam-
bridge. En hann kaus heldur að
hverfa aftur heim til Suður-
Afríku.
Hann gegndi um hrið hæsta-
rjettarmálaflutningsstörfum í
Höfðaborg og fekk brátt mikinn
áhuga fyrir stjórnmálum. Um
tíma aðhyltist hann einlæglega
stefnu Cecils Rhodes’ um fram-
tíðarmál Suður-Afríku, en eftir
því sem landvinningaáform Breta
urðu berari, gerðist hann and-
hverfari stefnu þeirra og hallað-
ist æ meira að stefnu Krúgers’
um stofnun frjáls lýðveldis í Suð-
ur-Afríku.
Árið 1898 gerðist hann saksókn-
ari ríkisins, en árið eftir braust
Búastríðið út.
Smutz gekk þegar í lið með la
Rey hershöfðingja í Vestur-
Transvaal. Ári síðar, þegar Búar
höfðu nær gefist upp, rjeðist
hann með einvalaliði yfir Oraníu-
fljót og inn í Höfðanýlendurnar.
Með þessu flutti hann stríðið inn
í land óvinanna, og var ætlan
hans að hvetja Hollendinga í
Höfðanýlendum til að taka upp
vopn gegn Bretum.. Hann kom
bresku hershöfðingjunum alger-
lega að óvörum, og hin litla vík-
ingasveit hans, sem upprunalega
nam 250 manns, var orðin 3000
manna her, þegar friður var sam-
inn og honum skipað að gefaðt
upp. Það er rjett að geta þess, að
stofnun þessarar víkingasveitar
varð mörgum árum síðar, eða nú
í þessum ófriði, til þess að gefa
víkingasveitum Breta það nafn,
sem þær bera. „Commando" var
nafnið, sem Smutz gaf þessu liði
sínu, og þessu nafni nefnast úr-
valsveitir þær, sem Bretar senda
til strandhöggs á hendur óvinum
sínum.
Það er augljóst, að á þessum
hernaðarárum þroskaðist Smutz
mikið. Að stríðinu loknu var
hann ekki lengur ungur, grann-
vaxinn lögfræðingur og menta-
maður, hann var orðinn harðgerð-
ur, skeggjaður hermaður. Hann
hafði vanist við að gefa fyrirskip-
anir og sjá til þess að þeim yrði
hlýtt. Hann hafði fengið á sig það
hermenskúsnið, sem einkent hefir
liann alla æfi 'síðán.
Að stríðinu loknu gerðist hann