Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.1949, Blaðsíða 2

350
LJESBÓK MORGUNBLAÐSINS
á meðal næla frá 10.—11. öld, og
bera það þess vitni, að þarna hefur
bygð verið.
Mörþúfur voru upp með Stang-
ará að vestanvjrðu. Um 1885 sáust
þar enn 7 h isatóftir, en þegar
Brynjólfur Jóisson kom þangað,
hafði áin brotið tóftirnar svo að
ekki sást annað af þeim en fáeinir
hleðslusteinar úr einum vegg, og
nú er það einnig horfið.
Laugar stóðu á sljettlendi spöl-
korn frá Hvítá. Brynjólfur skoðaði
húsarústir þar 1895, Þorsteinn Er-
lingsson sama sumar og Daniel
Bruun 1897. Allir hafa þeir lýst
þeim, svo að heita má sæmilega
ljóst hvernig húsum hefur þar ver-
ið háttað, og D. Bruun auk þess gert
uppdrátt að þeim. En nú er þar
svo upp blásið, að ekki er hægt að
gera sjer grein fyrir húsaskipan.
ÞÓRARINSSTÖÐUM hafa allir
þessir menn lýst og D. Bruun gróf
eitthvað í þær rústir. En nákvæm
rannsókn á þessum stað fór ekki
fram fyr en 1945 að þeir Kristján
Eldjárn, Bjarni Vilhjálmsson cand.
mag., dr. Jón Jóhannesson og
Magnús Jónsson mentaskólakenn-
ari grófu allar rústirnar upp. Með
þeim var og dr. Sigurður Þórarins-
son til þess að athuga jarðlög. —
Þarna fundust sex hús: Skáli, stofa,
búr, fjós, hlaða og kofi og auk þess
fjárhús og smiðja. Eru þessar bæj-
arrústir svo merkilegar, að helst
má líkja þeim við rústirnar á Stöng
í Þjórsárdal.
Mikill uppblástur hefur orðið
þarna og skiftast á óblásnar torfur
og örfoka melar. En bæjarrústirn-
ar sjálfar hefur ekki blásið upp.
Þegar farið var að grafa þarna kom
í ljós mikið af hvítum vikri í tóft-
unum, alveg eins og á Stöng. En á
því hvernig vikurinn lá mátti sjá
það að hann hafði fallið á bæinn
meðan hann var enn uppi standandi
og að bærinn hafði hangið uppi
nokkra hríð eftir að vikurinn fell.
Húsaskipan hefur verið svipuð
þarna eins og í Þjórsárdal, langhús
fremst en að baki hús bygð í vinkil
við það. Að einu leyti sker þessi
bær sig þó úr, því að fjós og hlaða
er sambygt við bæinn.
Veggir höfðu haldið sjer mjög
vel og ýmislegt fanst þarna, sem er
fróðlegt um íorn híbýli. í útidyra-
vegg var skot og í þvi steinskál,
sem óefað hefur verið mundlaug.
Svefnbekkir og langeldur í skála
og setubekkir í stofu. í búri fund-
ust för eftir stóra skyrsái, sem
grafnir höfðu verið niður.
í fjósinu voru báshellur stórar og
básarnir með tvennu móti, sumir
fyrir kýr og aðrir fyrir naut. Alls
voru þarna básar fyrir 15 nautgripi,
eða 8 kýr, 5 geldneyti og 2 kálfa.
Eftir jötum í fjárhúsum að dæma
hefur bóndinn haft 160 fjár og hef-
ur þarna því verið sæmilegt bú.
Hvergi sjást þess merki að bær-
inn hafi verið endurbygður nje
neinar viðbyggingar gerðar. Þykir
því fullvíst, að þarna hafi aðeins
staðið þessi eini bær, og hann hafi
ekki átt sjer langan aldur. Hús hafa
öll verið í besta lagi og ekki nídd,
eins og gömul hús vilja verða. —
Gólfskánir voru yfirleitt þunnar og
benti það til þess að bygð hefði
ekki staðið þarna lengi. Bærinn
hefur og verið bygður af sterkum
viðum, því að helluþak hefur verið
á honum.
Greinileg merki fundust þess að
þarna hafði verið rauðablástur. Þar
sem smiðjan hafði staðið, fanst
mikið af kolum og gjalli. Inst í
garða í fjárhúsi fanst þró, gerð af
hellum og full af mýrarauða, lík-
lega alt að einum teningsmetra. Og
miklu víðar fanst gjall og kola-
leifar.
En af fornum munum fanst lítið,
allra síst munum er gæti gefið skýr
svör um aldur eyðibýlisins. Ýmsar
sagnir hafa gengið um það, hvernig
bygðin þarna hafi farið í eyði.
Segja sumar sagnir að hún hafi far-
ið í eyði í Svartadauða, en aðrar
herma að bygðin hafi eyðst af
Heklugosum. Bæjanna er hvergi
getið í fornum skjölum, og er því
ekki við neinar heimildir að styðj-
ast.
En þá var það jarðvegsfræðin,
sem kom með skýringuna um það
hvernig bygðin hafði eyðst og hve-
nær. Rannsóknir dr. Sigurðar Þór-
arinssonar sýndu að hvíta vikur-
lagið, sem fylti húsin þarna, var úr
sama gosi og vikurlagið, sem fylti
bæjarhúsin á Stöng í Þjórsárdal.
En þetta vikurlag telur hann vera
úr Heklugosi árið 1300. Og niður-
staðan af rannsóknum hans er sú,
að bygðin þarna á Hrunamanna
afrjett hafi eyðst vegna vikurfalls
úr Heklu sama árið og bygðin í
Þjórsárdal lagðist í auðn.
RANNSÓKNIR dr. Sigurðar hafa
einnig sýnt það, að undir þessu
hvíta vikurlagi hefur verið jarð-
vegur, sem ekki ber nein merki á-
foks og hefur þyknað mjög hægt. í
þessu lagi fundust víða viðarkola-
leifar og er enginn efi talinn á að
það stafar af því, að þarna hefur
verið brent kjarr, líkt og í Þjórsár-
dal og í kring um eyðibýlið ísólfs-
staði í Borgarfirði. Þarna hefur
land því upphaflega verið kjarri
vaxið. Ennfremur sýna rannsóknir
að land hefur þá verið gróið langt
norður á öræfi, þar sem nú er alt
örfoka. „Hefur þá verið fagurt um
að litast frá Þórarinsstöðum, er
land var grænt og kjarri vaxið alt
um kring.“ En eftir að ljósa vikur-
lagið lagðist yfir, hefur landið tek-
ið að blása mjög ört. „Ekki mun þó
vikrinum einum um að kenna. Eyð-
ing kjarrsins með eldi, öxi og beit,
hafði þegar veikt mótstöðuafl jarð-
vegsins gegn slíkum áföllum sem
þessu vikurfalli, og áfrajnhaldandi
beit hefur varnað náttúrunni að