Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1954, Side 17

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
589
meðvitundar um getu sjálfs sín til
skilnings á heimspeki og jafnvel
afreka á þessu sviði. — Hinn vakn-
andi heimur vísindanna lét hann
heldur ekki ósnortinn. Hann tók af
lífi og sál þátt í tilraunum og vís-
indum Royal Society, sem stofnað
var um þessar mundir í Oxford
(1660). Guðfræðina lét hann sér
heldur ekki óviðkomandi, og las
hana af samvizkusemi. Sumir
segja að Lock hafi jafnvel um eitt
skeið ætlað sér að verða prestur.
Þó virðist honum hafa þótt hún
jafn steinrunnin og miðaldaheim-
spekin. Hann vildi standa föstum
fótum í veruleikanum. Hann vildi
komast til sannleikans, hinn aug-
ljósa sannleika. Hann hafnaði í
læknisfræðinni.
Loks lauk hann prófi, án þess að
geta sér verulegs námsframa og
tók að kenna grísku og mælsku^
fræði á staðnum. En hugur hans
var farinn að beinast að stjórnmál-
um. — Hvað var að^gerast í Eng-
landi? Cromwell hafði látizt 1658
og leiddi það til upplausnar í land-
inu, sem varð enska lýðveldinu
að falli. England hverfur aftur
undir drottinvald kóngs og kirkju
og Karl II. sezt í hásætið. í fyrstu
virðist Lock vona að festa komist
með þessu í stjórnarfarið, sem veiti
mönnum frið og öryggi. Og bylt-
ingamaðurinn lýtur höfði: „Hvað
mér viðvíkur," ritar hann um þess-
ar mundir, „þá er enginn sem hef-
ur meiri virðingu og ást á yfirvöld-
um en ég.“ En brátt verður „þessi
sami málgefni John Lock“ þögull
sem steinn. Hann fann skóinn
kreppast að fætinum. Orð sögð
gegn yfirvaldi urðu aftur hættu-
leg þeim, sem talaði.
En þó fátt væri sagt, brutust þó
í honum hugmyndir um nýtt þjóð-
félag, sem tryggði einstaklingum
frelsi og öryggi; þar sem umburð-
arlyndi og skilningur kæmi í stað
kúgunar og hleypidóma. Vegna
þessa innra ástands, réðist hann
sem einkaritari í þjónustu Sir
William Swan, ensks sendiherra og
fór með honum 1664 til Þýzka-
lands. Kynntist Lock í þessari ferð
mönnum og málefnum og þegar
hann kom heim árið eftir og byrj-
aði að stunda lækningar í Oxford
var hann orðinn margfróður um
stjórnmál. Þessi stjórnmálaáhugi
og kunnátta varð segull, pem dró
til sín ný tækifæri.
Einn voldugasti stjórnmálamað-
ur Englands, Askley lávarður, sem
síðar varð jarl af Shaftesbury
kom til Oxford. — Lávarðurinn
hafði kýli á bringu og leitaði
sér lækninga á staðnum hjá lækni
einum T*homson að nafni. Gos-
drykkur var reyndur til að hreinsa
blóðið. Vegna mistaka var um-
ræddur drykkur eitt sinn ekki við
hendina og læknirinn Thomson
bað Lock að fara til lávarðarins og
afsaka þessi mistök. Tóku þeir þá
tal saman. Lock ráðlagði þá m. a.
lávarðinum að láta skera kýlið og
var svo gert. Aðgerðin dugði og
fékk lávarðurinn fullan bata. —
Vegna þessa atburðar kynntust
þessir tveir menn og fundu að þeir
áttu margt sameiginlegt, m. a. urðu
báðir að leýna þeirri óbeit, sem
þeir höfðu undir niðri á yfirdrottn-
un krúnunnar og þeirri þröngsýni
og ofsóknum, sem henni fylgdi.
Varð kunningsskapur þeirra brátt
vinátta, sem hélzt meðan báðir
lifðu.
Vegna vináttu sinnar við lávarð-
inn yfirgefur Lock Oxford og flytzt
í hús hans í London (Exeter
House).
í þessu húsi fann Lock sjálfan
sig til fulls eftir dvölina í hinu
akademiska andrúmslofti Oxford-
borgara. Hann blandaði geði við
menn af öllum stigum og barðist
fyrir frjálsri hugsun og málfrelsi,
sem Karl II. reyndi að afmá. í Ex-
eter House safnaði hann um sig
nokkrum heimspekingum, sem
komu þar saman til að rökræða
„trú og siðfræði“. í þessum rökræð-
um sínum komust þeir brátt að
landamærum hins óþekkjanlega.
Töku þeir þá einnig fyrir hend’ir
að draga skýra markalínu milli þess
sem hægt er að þekkja og hins ó-
kannanlega. Árangur þessara \#ð-
ræðna birtist ekki fyrr en tuttugu
árum síðar í riti Locks: Essay Con-
cerning Human Understanding.
Á þessum árum gekk Lock þó
ekki heill til skógar. Hann hafði
fengið asma og átti jafnan við van-
heilsu að búa upp frá því.
Bæði Shaftesbury og Lock féllu
skjótt í ónáð hjá konungi yegna
hinna frjálslyndu skoðana sinna
og varð þá Lock að fara úr landi
(1675) og dvaldi hann í f jögur ár í
Frakklandi. Þegar heim kom var
vinur hans nýkominn frá dómstól-
unum, þar sem hann hafði verið
ákærður um drottinsvik — en náð-
aður. Árið eftir var hann sagður
hafa tekið þátt í samsæri gegn kon-
ungi og var þá settur í fangelsi.
Hann komst þó undan og flýði til
Hollands, þar sem hann lézt
skömmu síðar.
John Lock fluttist þá enn til Ox-
ford, og hafði sig ekki í frammi.
Stjórnin óttaðist hann þó og sendi
njósnara til að gefa skýrslu um lifn-
aðarhætti hans þar. Það eina, sem
hann uppgötvaði var að Lock „lifði
refslegu og óskiljanlegu lífi, væri
tvo daga heima og 3 að heiman og
enginn vissi hvert hann færi eða
hvenær hann færi og kæmi.“
Stjórnin fékk bá annan njósnara
til að gefa sér skýrslu um hagi
Locks. Var það sjálfur biskupinn
í Oxford og deildarforseti „Krists
kirkju“. Hann varð heldur einskis
vísari. „MjÖg oft,“ segir hann í
skýrslu sinni, „hef ég bæði í einka-
viðræðum og í annarra áhéyrn
að yfirlögðu ráði býrjað að tala
um niðurlægingu jarlsins af Shaft-