Lesbók Morgunblaðsins - 21.10.1962, Blaðsíða 8

Moskva var að sumu leyti
enn miðaldaborg árið 1890,
þegar Boris Pasternak var í heim-
inn borinn. Fjögurra ára gamall gat
hann horft á útför Alexanders III.,
af svölunum heima hjá sér, þegar
líkfylgdin bugðaðist hátignarlega
eftir götunum í Moskvu og til járn-
brautarstöðvarinnar.
Faðir hans, Leonid Pasternak, og
einnig móðir hans, voru af Gyðinga-
ættum, en Boris var skírður fljótlega
eftir fæðinguna — þó með leynd — til
þess að forðast umtal. Leonid Paster-
nak, sem var frægur andlitsmynda-
teiknari, var, fyrir meðmæli málarans
Rjepins, útnefndur forstöðumaður mál-
araháskólans í Moskvu. Boris var 8 ára
gamall, þegar Tolstoy, sem þá hafði
nýlokið við skáldsögu sína „Upprisu",
fékk föður hans til að myndskreyta
bókina. Af því tilefni fluttist Pasternak
ásamt fjölskyldu sinni út á búgarð Tol-
stoys, Jasnaja Poljána. Það var orðin
mikil vinátta með þessum tveim fjöl-
skyldum, eftir að Pasternak hafði —
ásamt Rjepin og Veresjtsjágin — teikn-
að myndirnar í „Stríð og frið“, nokkr-
um árum áður, er sagan var gefin út í
skrautútgáfu. Meðan þau dvöldust hjá
Tolstoy, kom þangað þýzka skáldið
Rainer Maria Rilke, til þess að heilsa
upp á Tolstoy. Og þetta mót við Rilke
varð ástæðan til áhuga Pasternaks á
þýzkum skáldskap, sem entist honum
ævilangt. En þegar Leonid og Boris
komu til að kveðja vin sinn, var ein-
mitt verið að færa lík hans heim frá
Asapovo, þar sem hann hafði orðið
bráðkvaddur.
Payne segir: „Það var eitthvað
ógnandi táknrænt við þetta mót hins
framliðna Tolstoys og Boris Pasternaks,
sem var að hefja göngu sína á lista-
brautinni. Það var rétt eins og guðirnir
vildu á þennan hátt afhenda lýsandi
blys mikillar erfðakenningar hinum
yngri arftaka".
Boris Pasternak hafði beinbrotnað á
ungum aldri og slapp því við herþjón-
ustu, þegar ófriðurinn hófst, en í þess
stað fékk hann skrifarastöðu í efna-
verksmiðju nokkurri í Ural. Þegar
byltingin var hafin í St. Pétursborg,
sneri Boris af skyndingi til heimaborg-
ar sinnar. í Ural hafði hann gert frum-
drög að nokkrum sögum — alls fjór-
um, sem síðar komu út, smátt og smátt
í tímaritum, en sú fyrsta þeirra —
„Merki Apellesar“ — sýnir greinileg
áhrif frá skáldsögu Heinrich von
Kleists: „Markgreifinn af O/.
Enda þótt Boris Pasternak tilheyrði
þeim hópi andansmanna, sem væntu
sér mikils af byltingunni, var hann þó
nokkuð tortrygginn, og eina skáldverk
hans um byltinguna, er einskonar sögu-
ljóð, sem Payne tekur upp á ensku.
Eftir að hann kom heim frá Ural, lét
hann frá sér fara tíu kvæði, og er eitt
þeirra hyllingaróður til Pusjkins, hins
dáða, rússneska skálds. En árið 1925
voru allar skýjaborgir hans hrundar til
grunna og honum orðið ljóst, að skáld
gætu orðið skoðuð sem landráðamenn,
ef því væri að skipta.
etta varð til þess, að hann hætti
að mestu leyti að koma fram opinber-
lega, en þó mátti öðru hverju í tímarit-
um rekast á náttúrustemningar og per-
sónulegar huganir í skáldlegum bún-
ingi frá hendi hans, þar sem forðast var
að víkja á nokkurn hátt að því, sem
var að gerast í landinu. Eitt sumar var
hann á námskeiði við háskólann í Mar-
burg, rétt fyrir ófriðinn, og þar hafði
vaknað áhugi hans á þýzkri heimspeki.
Hann tók að kryfja verk Kants og
Hegels, en hinsvegar hafði Nietzsche
lítið aðdráttarafl á hann. Tsjekov, sem
þekkti rtianna bezt rússneska miðlungs-
manninn, vænti sér ekki mikils af
gáfnaljósunum þar sem hóp, en því
meira af framtaki einstaklingsins á and-
lega sviðinu. Pasternak hefur orðið fyr-
ir miklum áhrifum frá rússneskum
heimspekingi, Fjodorov, sem er lítt
þekktur á Vesturlöndum, en hafði einn-
ig vakið áhuga Dostojevskis, og hélt
fram persónulegu framtaki jafnframt
hinu, sem kalla mætti rússneska erfða-
kenningu. Þannig átti, að viti Jjodorovs,
sonurinn að taka við, þar sem faðirinn
hætti. Payne bendir á, að hin mikla
áherzla, sem Fjodorov leggur á ein-
staklingsframtakið hafi raunverulega
verið mótmæli gegn alríkisvaldinu, og
að þetta skíni allsstaðar í gegn hjá
Sivagó lækni. Þessi smákvæði Paster-
Eftir
Adler Gustavsen
naks, sem komu svo strjált fram, gátu
ekki annað en gert hann að einskonar
dularpersónu. En aðdáendur hans voru
ekki margir. í Moskvu voru það eigin-
lega ekki aðrir en bókmenntastúdentar,
sem gátu metið hann til fulls sem ljóð-
skáld og persónu, og misskildu ekki
varfærni hans gagnvart marxisma og
sósíalrealisma.
P ayne eignar Stalin einskonar
hjátrú á spámannskraft skáldanna.
Þegar skáldið Mandelstamm hafði í
návist vina sinna heima hjá Pasternak
lesið upp háðkvæði sitt um alvaldinn
og það hafi borizt til eyrna Stalins,
þrátt fyrir alla varúð, sneri kona
Mandelstamms sér til Pasternaks í
þeirri von, að hann gæti fengið yfir-
völdin til að sýna miskunn. Hann gerði
tilraun til þess arna og alls óvænt fékk
hann — þá staddur úti í sveit — síma-
hringingu frá Stalin, sem vildi fá að
vita, hvort téður herra Mandelstamm
gæti talizt mikið skáld. Af skiljanleg-
um ástæðum gaf Pasternak sem minnst
út á það og fór undan í flæmingi, en
' Stalin færðist þá í aukana og heimtaði
stutt og laggott svar. Pasternak játaði
að lokum, að Mandelstamm væri alls
ekki svo fráleitt skáld. Mandelstamm
var þá sendur í útlegð út í sveit, en
fékk nokkrum árum síðar leyfi til að
setjast að aftur í Moskvu. Síðar var
hann sendur í útlegð til Vladivostok og
dó árið 1940 í fangabúðum í Sibir. Sjálf-
ur þakkaði Pastemak það óskiljanlegri
tilviljanakeðju, að hann hefði sjálfur
sloppið við sömu ötílög. Sama árið sem
Mandelstamm var útlægur gerr, lenti
Pasternak enn saman við Stalin. Payne
staðfestir það, sem Isaac Deutscher
heldur fram, að Stalin hafi í reiðikasti
skotið konu sína, sem hét Allilújeva að
ættarnafni. Hið snögga andlát hennar
varð til þess, að Stalin barst sam-
hryggðarbréf, sem var stílað til hans og
undirritað af 33 þekktum, rússneskum
rithöfundum. Pasternak neitaði að und-
irrita bréfið, en skrifaði neðan við það
athugasemd um, að hann hefði kynnt
sér efni þess.
„E g tek þátt í tilfinningum stétt-
arbræðra minna“, skrifar hann. „Kvöld-
inu áður (þ.e. áður en Allilujeva dó)
fór ég í fyrsta sinn að hugsa vandlega
og djúpt um Stalin frá sjónarhóli lista-
mannsins. Um morguninn, þegar ég las
fregnina, varð ég svo hrærður, rétt eins
og ég hefði sjálfur séð þetta og lifað“.
Undirritað: Boris Pasternak.
„Með þessum óróvekjandi og dular-
fullu ummælum, sem gáfu í skyn ó-
vænta skyggnigáfu, og greinilega voru
rituð í mikilli geðsræringu, virðist
Pasternak hafa innsiglað sína eigin
einangrun", skrifar Payne. „Jafnframt
gefur hann í skyn einhvern andlegan
skyldleika við Allilujevu, og að hann
hafi á einhvern dularfullan hátt tekið
þátt í dauða hennar. Það er greinilegt,
að Stalin hefur lagt þessi ummæli á
minnið“, heldur ævisöguritarinn áfram.
„Það er nokkurnveginn víst, að hann
hefur orðið djúpt hrærður og jafnvel
hræddur við þessa óbeinu yfirlýsingu
Pasternaks um að hafa verið viðstadd-
ur andlát hennar".
Upp frá þessu fannst Pasternak hann
hafa Damoklesarsverðið hangandi yfir
höfði sér. Eftir hreinsunina, þar sem
m.a. Tuchatsjevskij hershöfðingi varð
höfðinu styttri, var Stalin hylltur með
ávarpi, undirrituðu af mörgum hátt-
settum mönnum, sem létu í ljós vel-
þóknun sína á „hinni mjög svo tíma-
bæru“ aftöku fjenda ríkisins. Pasternak
undirritaði ekki þetta ávarp, en Payne
álítur, að einn vinur hans hafi falsað
nafnið hans undir það, til þess að bjarga
honum, eða þá hinsvegar, að einhver
honum vinveittur hafi látið sér takast
að leiða athygli máttarvaldanna frá
því, að nafn hans vantaði undir ávarpið.
að er vel'skiljanlegt, að Paster-
nak gerði sér á seinni árum títt um
réttmæti sjálfsmorðsins, minnugur frá-
falls Majakowskys og Koslovs, sem voru
báðir góðvinir hans fyrir ófriðinn. En
til þess kom þó aldrei, að hann leitaði
þessa neikvæða frelsis. Þegar lesinn er
síðari hluti lýsingar Paynes, verður
manni ljóst þetta farg, sem æðar and-
legs lífs í Rússlandi slá undir. Payne
álítur, að hægt hefði verið að gefa
Sivago lækni út í Rússlandi, ef höfund-
urinn hefði ekki legið veikur, þegar
samningar komust í kring við Feltri-
nelli. Feltrinelli gekk orðalaust út frá
því, að beiðni höfundar um að fresta
útgáfunni, stafaði af einhverri þvingun
af hálfu valdhafanna — sem ekki var —
og lét þá. prenta kafla af sögunni í
ítalska tímaritinu Expresso. Það nægði
til þess, að valdhafarnir urðu skelfdir,
og bjuggust við, að þarna væri bók-
menntasprengja á ferðinni. Það var
ekki laust við kaldhæðni, þegar Paster-
nak kallaði sig „boðflennu í tilver-
unni“ eða „dauðan mann í fríi“.
Það var löng og erf-ið tilraun hjá
Pasternak að nálgast kristindóminn, og
minnir nokkuð á dulrænu Dostojewskis.
Á fyrsta bókmenntaþinginu, sem sov-
ézkir rithöfundar stóðu að, veitti Buch-
arin Pasternak velviljaða aðstoð. En ár-
ið eftir, þ.e. 1935, á bókmenntaþinginu
i París, þegar André Malraux var að
dingla við kommúnismann, var enginn
hinna rithöfundanna frá Sovétríkjun-
um meðlimur flokksins. Pasternak lét
þar til leiðast að tala, en af mikilli var-
færni. En á rithöfundaþinginu í Sovét-
ríkjunum 1948 lét rithöfundurinn Fade-
jev svo um mælt, að „verk Pasternaks
sýna tilhneigingu til einstaklingshyggju,
sem er í algjörri andstöðu við þjóðfé-
lagsskipulag vort“->
E ftir nákvæma greinargerð fyr-
ir Sivagó lækni, sem hefur inni að
halda atvik úr lífi. Pasternaks sjálfs,
lýkur Payne máli sínu með því að líkja
Sivagó við öndvegispersónur í rúss-
neskum bókmenntum, eins og Raskolni-
kov hjá Dostojevski, Mysjkin fursta,
Aljosja Karamassov, Pierre Bezukov
hjá Tolstoy í „Stríð og friður“ og Baz-
arov, níhílista Tuggenjevs.
Pasternak var ágætur þýðandi á er-
lend skáldverk. Hann þýddi á rússnesku
ekki einungis Shakepeare og Goethe,
heldur og ungverska skáldið Sandor
Petöfi. Síðustu mánuðina þjáðist Past-
ernak af lungnakrabba, en vantreysti
læknunum og þessi vantrú hans kemur
líka fyrir hjá Sivagó, sem sjálfur er þó
læknir. Útför Pasternaks fór fram í
kyrrþei, og lík hans var borið til grafar
af hinum tryggu vinum hans, bók-
menntastúdentunum frá háskólanum í
Moskvu.
Ævisaga Paynes er eftirtektarverð
viðbót við hin hlédrægu sjálfsæviatriði
eftir Pasternak sjálfan. Höfundur er
þaullesinn í rússneskum bókmenntum
og tungu, sem hann hefur lagt stund á
bæði í Englandi og í Svartaskóla, auk
þess sem hann hefur umgengizt Paster-
nak sjálfan, og þannig hefur hann öll
skilyrði til að auka þekkingu vora á
þessum einmana manni, Boris Leonio-
vitsj Pasternak.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
26. tölublað 1962