Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.1963, Síða 11

Séð' heim að Viðey. Viðeyjarstofa á miðri mynd.
| MAGNÚS ... |
Framh. af bls. 1
ing á náttúrulögmálunum, og stefnu-
miðið að mennta almenning og fræða,
jafnt í veraldlegum sem andlegum efn-
um, hefja hann úr myrkri fáfræðinnar
upp í ljós þekkingarinnar, eins og oft
var að orði komizt. Menntunin mundi
hafa í för með sér farsæld og velgengni
og efla hvers konar borgaralegar dyggð-
ir. Meðal íslendinga hafði fræðslustefn-
an hvergi fest dýpri rætur en hjá þeim
Hannesi biskupi og Jóni Eiríkssyni.
Svo að vikið sé að pólitískum málum
íslands á þessum tíma, þá var stjórnar-
farið einvaldsstjórn konungs, og mun
engum hafa komið til hugar á uppvaxt-
arárum Magnúsar, að á því væri breyt-
ingar að vænta. Hin minnsta véfenging
á því stjórnarfyrirkomulagi var landráða
sök, og sama var um gagnrýni á einstök-
um stjórnarframkvæmdum. Svo átti þó
að heita, að leyfðar væru almennar hug-
leiðingar um eðli góðra og illra stjórn-
hátta. Erlendis var þá kenning Voltaires
um hið upplýsta einveldi efst á baugi,
og létu einvaldarnir hana sér vel líka.
Iæg skyldi setja með hag þegnanna og
almennar framfarir þjóðarinnar fyrir
augum, en í skjóli góðra og mann-
úðlegra laga og réttlátri framkvæmd
þeirra mundi menning og farsæld þró-
ast. Kenning Voltaires var orðin alkunn
á þessum tíma, og mun hún ekki hafa
farið fram hjá Magnúsi, þó að hann hafi
e. t. v. ekki kynnzt bókum Voltaires fyrr
en síðar.
JL verzlunarmálunum hafði hin
franska kaupauðgisstefna (merkantil-
ismi) verið allsráðandi á fyrra hluta 18.
aldar. Samkvæmt henni var efnahagur
hvers lands undir því kominn, að það
næði hagstæðum verzlunarjöfnuði við
önnur lönd. Til þess að ná þeim árangri
var talið sjálfsagt að beita einokun, einka
leyfum og tollmúrum, þegar það þótti
henta. Einokunarverzlun Dana hér á
landi var m. a. réttlætt með því, að
frjáls viðskipti við erlendar þjóðir, þ. e.
aðrar en Danmörku og Noreg, mundu
skaða ríkisheildina. Á síðara hluta 18.
aldar verður kaupauðgisstefnan víðast
erlendis að víkja fyrir nýrri og frjáls-
legri viðskiptastefnu, sem almennt er
kennd við Adam Smith. Með henni var
Etefnt að almennu verzlunarfrelsi ríkja
á milli. Um 1780 voru íslendingar þó
vart farnir að hugsa til þess, að verzlun-
in yrði gefin frjáls við erlendar þjóðir.
Þeir æsktu afnáms einokunarinnar og að
þegnum Danakonungs yrði leyfð hér
frjáis verzlun. Komst það í framkvæmd
árið 1787, eins og kunnugt er.
Ég hef getið hér þessara almennu
málefna af þeim sökum, að þau koma
uvo mjög við sögu Magnúsar síðar. En
ætla má, að hann hafi verið búinn að
fá kynningu af þeim og taka afstöðu
til þeirra þegar á Skálholtsárum sínum,
þó að þau hafi sjálfsagt náð sterkari
tökum á huga hans síðar vegna erlendra
áhrifa.
Árið eftir að Magnús lauk stúdents-
prófi, hafði hann heitbundizt frænku
sinni, Guðrúnu Vigfúsdóttur Schevings,
sýslumanns á Víðivöllum í Skagafirði.
Kveðst hann um það hafa farið að föður-
ráðum, enda hafi hann ekki konuefnið
augum litið, fyrr en hann „þankalítill
um giftingar" fór norður í bónorðsförina
sumarið 1780, þá 17 ára að aldri.
Sumarið 1781 sigldi Magnús til Kaup-
mannahafnar til að nema þar lög. Varð
hann þá þegar handgenginn Jóni Eiríks-
syni og kom í hverri viku á heimili hans.
Segir Magnús, að þá hafi hugur sinn
staðið til stöðugra lærdómsiðkana. Það
fór saman, að námsgáfur hans og áhuga-
mál voru mjög alhliða, og lét hann sér
fátt mannlegt óviðkomandi. Hann
kveður hug sinn hafa staðið mest til guð-
fræði, en lögfræðin hafi verið sér brauð-
nám til að hlýðnast föður sínum. Einnig
sótti hann fyrirlestra í náttúruvísindum,
sem hann kveðst jafnan hafa verið mjög
hneigður fyrir. Reit hann á námsárum
sínum grein „Um meteora edr vedráttu-
far“, sem birt var í ritum Lærdómslista-
iélagsins. Auk námsins í háskólanum
keypti hann sér aukatíma í tungumál-
um, hljóðfæraleik og danslist. Faðir hans
sá honum fyrir nægum fjárráðum, og
hafði hann þá og jafnan síðan hina mestu
ánægju af að koma hirðmannlega fram
í klæðaburði og lifnaðarháttum.
Haustið 1783 bárust til Danmerkur
fregnir af Skaftáreldunum og þeirri
neyð, sem af þeim leiddi. Varð þá að
ráði hjá stjórninni að senda skip til ís-
lands með matbjörg, og var þó einsdæmi,
að skip legði í íslandsför undir vetur-
nætur. Ber það vott um, hvert álit menn
höfðu þá þegar á Magnúsi, að stjórnin
fól honum, þá tvítugum að aldri, að fara
til Islands ásamt öðrum ungum manni,
Levetzow, sem síðar varð hér stiftamt-
maður. til að kynna sér tjónið af Skaft-
áreldunum og gera tillögur um bjarg-
ráð. Af förinni er það fyrst að segja,
að skipið lenti í hinum mestu hrakn-
ingum, en komst um síðir til Noregs,
þar sem það tók sér vetrarlegu. Vistaðist
Magnús hjá Þorkeli Fjeldsted, íslenzkum
manni, sem þá var lögmaður í lögdæmi
Kristjánssands. Var mjög gestkvæmt á
heimili lögmanns um veturinn, og lifði
Magnús þar í miklum fagnaði. Kenndi
hann Norðmönnum hina nýjustu ensku
samkvæmisdansa, en norska dansa segir
hann þá hafa verið „útslitna og gaml-
aða“. Til marks um elju hans og að
fræðslustefnan hafi þá þegar verið búin
að ná tökum á honum má geta þess,
að þennan vetur samdi hann hina fyrstu
matreiðslúbók, sem gerð hefur verið á
íslenzku máli. Gaf hann bókina út árið
1800 undir nafni mágkonu sinnar, Mörtu
Stephensen.
Eftir fagnaðinn í Noregi urðu snögg
umskipti í lífi Magnúsar, þegar þeir fé-
lagar komust til íslands vorið 1784, sem
almennt hefur verið nefnt dauðavorið.
Hitti hann föður sinn þá angurværan út
af hörmungum þeim, sem yfir landið
gengu. Minnist Magnús þess á gamals
aldri, hve sárt sig hafi skorið í hjarta
að sjá á heimili foreldra sinna dag eftir
dag húsfylli af dauðvona aumingjum,
börnum, konum og gamalmennum, sem
hafi flúið þangað til að leita sér líknar,
en dáið hrönnum saman úr hungri og
hungursóttum. Varð för þessi honum því
hinn mesti reynsluskóli. Þeir félagar
luku svo erindi sínu og sigldu aftur um
haustið. Samdi Magnús síðan rit um
Skaftáreldanna, sem gefið var út í Dan-
mörku, en síðar þýtt og gefið út í Þýzka-
landi og Englandi. Fékk hann mikið lof
fyrir rit þetta.
S umarið 1785 fór Magnús aðra
sendiför til íslands sem konungsfulltrúi
til að taka út biskupsstólinn í Skálholti
og selja stólsjarðirnar, en biskupsem-
bættið var þá flutt til Reykjavíkur. Hef-
ur stjórnin ekki talið neitt vandhæfi á,
að Magnús tæki við eignunum úr hönd-
um Hannesar biskups mágs síns.
Á námsárum sínum var Magnús skip-
aður ritari í Rentukammerinu, en það
var þá vís vegur til embættisframa.
Fékk hann þar náin kynni af íslands-
málum, og mun það hafa komið honum
að góðu haldi síðar. Starf þetta og sendi-
farirnar til íslands töfðu hann frá námi,
en fullnaðarprófi í lögum lauk hann
vorið 1788 með fyrstu einkunn. Fór
prófið fram á latínu í öllum greinum,
eins og þá var siður.
Á þessum tímamótum ævi sinnar
kveðst Magnús hafa átt í hörðum hug-
raunum. Framtíð hans var nú undir því
komin, hvorn kostinn hann tæki: að í-
lengjast í Danmörku eða hverfa heim
til íslands. Hann segir sér hafa verið
ljóst, að í Danmörku mundi sín bíða
mikill embættisframi og að þar fengi
hann færi á að sinna vísinda- og fræði-
störfum. Þá hafi einnig verið ólíku sam
an að jafna fyrir ungan glaðværðar-
mann að búa sér samastað í höfuðborg
allsnægtalands eða eiga fyrir höndum
að einangnast í „afkima vorrar veraldar“
Á Islandi var aftur á móti ætt hans og
unnusta, og þar þurfti mörg og mikil
verk að vinna, ef rétta átti þjóðina við
eftir hörmungar Móðuharðindanna, enda
örvæntu nú ýmsir um íslands hag. Ráða
má af því, sem síðar gerðist, að Magnús
hefur talið sig kjörinn til að taka þar
forustuna. Hann kveðst einnig hafa ver
ið búinn að ráðgast við kærustu vini
sína um framtíðarfyrirætlanir sínar, og
er þar vafalaust fyrstan að telja mág
hans Hannes biskup.
Um þessar mundir var laust varalög-
roannsembætti norðan og vestan, og
sótti Magnús uro það. Var honum veitt
staðan í sama mánuði sem hann lauk
prófi. Stjórnin bauð honum þá forstöðu
mannsstöðu fyrir íslandsdeild Rentu-
kammersins, ef hann vildi verða kyrr,
en hann hafði nú tekið fullnaðarákvörð
un um heimferð og varð ekki um þokað.
Tók hann sér far til' íslands vorið 1788.
Ekki er víst, að nokkur íslendingur,
jafnvel ekki Eggert Ólafsson, hafi áður
horfið heim til íslands með eins marg-
þætt unvbótaáform í huga sem Magnús
nú. Fyrir honum vakti að hefja lands-
menn upp úr aldagamalli deyfð og fá-
fræði til alhliða menntunar og þroska
á borð við aðrar þjóðir, að efla verk-
legar framfarir og koma á algeru verzl
unarfrelsi, að endurbæta löggjöf og rétt
arfar og jafnvel að breyta trúarbrögðum
manna. í fáum orðum sagt ætlaði hann
sér að hrinda í framkvæmd hugsjónum
fræðslustefnunnar og annarrá endur-
bótastefna 18. aldarinnar á vegum hins
upplýsta einveldis.
egar Magnús var heim kominn,
kvæntist hann Guðrúnu heitmey sinni,
sem nú hafði setið 8 ár í festum. Vorið
eftir, 1789, reistu þau bú á Leirá, og
sama ár fékk Magnús fulla veitingu fyr
ir lögmannsembættinu. Kom hann sér
upp stórbúi og gekk stundum sjálfur að
verki með vinnumönnum sínum. Hefur
samtíðarmaður hans úr Leirársveitinni
lýst fyrstu búskaparárum hans þannig,
að þar hafi i sumum greinum meira
gætt kapps en forsjár, og vildi það einn
ig við brenna i þjóðmálastarfsemi Magn
úsar.
Þó að tímarnir þá og nú séu um flest
ólíkir, gilti samt hið sama lögmál, að til
þess að koma hugmyndum sínum og
kenningum á framfæri, var nauðsyn-
legt að koma rituðu máli í hendur al-
menningi. Rit Lærdómslistafélagsins,
sem komið höfðu út í Kaupmannahöfn
frá 1781, upphaflega á vegum Jóns Eiríks
sonar, voru nú eftir lát hans orðin áhrifa
lítil og með sýnilegum dauðamörkum.
Sumarið 1794 var fyrir forgöngu Magn-
úsar stofnað félag, -sem hlaut nafnið
Landsuppfræðingarfélagið. Má af nafn
inu ráða stefnuskrá þess og hvaða áform
Magnúsi hafa þá verið ríkust í huga. Hon
um var falið að annast framkvæmdir, og
réð hann eftir það lögum og lofum í
félaginu. Tvær prentsmiðjur voru þá til
í landinu, önnur hin forna Hólaprent-
smiðja, sem nú var í lamasessi, en hin í
Hrappsey. Árið 1795 náði Magnús um-
ráðum á Hrappseyjarprentsmiðju og
setti hana niður í Leirárgörðum. Fjórum
árum síðar, er biskupsstóll var lagður
niður á Hólum, var Hólaprentsmiðja
flutt til Leirárgarða og sameinuð hinni
prentsmiðjunni. Var Magnús síðan ein
ráður um það um sina daga, hvaða rit
og bækur væru gefnar út á íslandi.
Magnús hafði nú fengið tæki til að
koma fræðsluhugsjónum sínum áleiðis,
og var þá kominn tími til að plægja og
sá. Árið 1795 hóf hann útgáfu hins fyrsta
tímarits, sem út hefur verið gefið á ís-
lenzku hér á landi. Gaf hann því heitið
Minnisverð tíðindi. Var því, eins og
nafnið bendir til, einkum ætlað að fræða
almenning um það, sem markverðast
gerðist utan lands og innan. Auk þess
hafði hann í huga að gefa út sérstök rit,
sem jöfnum höndum væru almenningi
til skemmtunar og fróðleiks. Árið 1796
voru prentaðar í Leirárgörðum Kvöld-
vökur Hannesar biskups, árið 1797
Skemmtileg vinagleði og árið 1798 Marg
víslegt Gaman og Alvara .Var fyrir-
hugað, að út kæmi árlega sérstakt bindi
af siðastnefndu riti, en af því varð þó
ekki.
* ess hefði mátt vænta, að þjóð,
sem fátt hafði séð á prenti annað ea
3. tölublað 1963
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H