Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.1963, Side 12

guðsorðarit. tæki fegins liendi við al-
þýðlegum fræði- og skemmtiritum, en
annað varð uppi á teningnum. „Að
fræða! Hver mun hirða hér um fræði?“
kvað Jónas síðar, og var almenningur
þó á hans dögum meira tekinn að venj
ast nýjungum. Að vísu urðu Kvöldvök-
ur Hannesar biskups fljótt vinsælar, en
yfirleitt var ritum þeim, sem Magnús
stóð sjálfur að, tekið með tortryggni og
meiri eða minni óvildarhug. Tilraunir
hans til að kynna hér alþjóðlegar menn-
dngarstefnur komu þegar því orði á hann
að hann væri í mesta máta óþjóðlegur.
Hefur sú einkunn lengi við hann loðað,
þó að einsætt megi þykja að honum
hafi ekki gengið annað en þjóðhollusta
til útgáfustarfsemi sinnar. En nú kom
á daginn, að Magnús þoldi illa andbyr-
inn. Hann hafði ekki vanizt mótiþróa og
var ósýnt um að afla málefnum fylgis
með biðlund og lagni. Hugðist hann aga
landsmenn með hörðu, þar sem þeir
vildu ekki ganga til liðs við hann með
góðu. Birti hann í Vinagleði harða
ádrepu til andstæðinga sinna undir
fyrirsögninni: „Pro memoria til allra
myrkramanna og ljóshatara á ís-
landi.“ Nú var okkar góðu forfeðr-
um nóg boðið ,en þó þótti skörin fyrst
færast upp í bekkinn, er Magnús hóf á
næstu árum að fylgja opinberlega fram
trúmálaskoðunum sinum. Hann var for
göngumaður um útgáfu nýrrar Messu-
söngs- og sálmabókar, er út kom árið
1801. Skyldi hún leysa af hólmi alda-
gamla Grallarasálma. í nýju sálmabók-
inni var skynsemistrúin leidd til önd-
vegis, útskúfunarkenningunni vikið til
hliðar og fjandans að litlu eða engu get-
ið. Þótti þetta hin mesta goðgá og vakti
reiðistorm í garð Magnúsar hjá öllum,
sem rétttrúaðir vildu teljast, en svo var
um flesta. Þá mislíkaði mörgum að von-
um, að Magnús hafði breytt ýmsum sálm
um til samræmis við skoðanir sínar og
oftast með litlu listfengi. Rigndi nú yfir
Magnús ásökunum og níðkviðlingum úr
öllum áttum, og er Rustasneið þjóð-
skáldsins Jóns Þorlákssonar þar eftir-
minnilegust. Slík var hin fyrsta upp-
skera Magnúsar. Hann átti að vísu mikla
sök á þessu sjálfur með kappgirni sinni,
óvægni og vanmati á skoðanafestu al-
mennings, sem ógjarnan vildi láta af
barnatrú sinni. Magnús orkti og birti
á þessum árum mörg kvæði og sálma til
framdiáttar skoðunum sínum. En þar
sem honum hafði ekki verið gefin skáld
skapargáfa og ljóðasmekk hans var
mjög ábótavant, þá lá hann einkar vel
við höggi í ádeilunum, enda festi þjóðin
ekki síður augu á vopnaburðinum en
málefnunum. Minning Magnúsar hefur
fram á þennan dag mátt gjalda þess,
hversu skopleg hefur þótt ljóðagerð
hans. Þegar tímar liðu, mun áhrifa
Magnúsar þó ef til vill hafa gætt meira
á trúarbragðasviðinu en nokkru öðru.
Um sama leyti og Magnús var að
koma fótunum undir útgáfustarfsemi
sína, hafði hann fleiri járn í eldinum.
Hann var orðinn sannfærður um, að
þjóðin mundi ekki rétta við án rót-
tækrar breytingar á verzlunarmálunum.
Á Alþingi 1795 gerðist hann ásamt
Stefáni amtmanni Þórarinssyni forgöngu
maður að því, að samin var hin fræga
Almenna bænarskrá til konungs, þar sem
þess er m. a. æskt, að verzlunin sé gefin
frjáls öllum þjóðum. Undir bænarskrána
rituðu flestir sýslumenn og prófastar, en
amtmennirnir Stefán Þórarinsson og Vibe
studdu hana með sérstökum álitsgerð-
um. Magnús undirritaði ekki skrána og
mun ekki hafa talið það samrýmast em-
bættisstöðu sinni, en um forgöngu hans
fór vitanlega ekki dult. Bænarskránni
var svarað með konungsúrskurði 1797,
þar sem óskum landsmanna er harðlega
neitað. Eru undirskrifendur víttir fyrir
frumhlaup sitt, og þó einkum Stefán
amtmaður. Var honum einnig tilkynnt
sérstaklega, að hann fengi aðeins fyrir
náð að halda embætti sínu. Má af þessu
marka, hversu þrengt var að allri þjóð-
málastarfsemi á einveldistímanum. í
bænarskránni höfðu hinir dönsku fasta-
kaupmenn verið ásakaðir um okur og
rangindi. Eignuðu þeir þetta Magnúsi, og
vafalaust með réttu. Veittust kaupmenn
að honum í prentuðum níðbæklingum,
en hann varð ekki uppnæmur og galt
þeim í sömu mynt. Sýndi hann þá sem
oftar, að hann var óragur að halda fram
skoðunum sínum, þó að þær væru ekki
stjórninni að skapi.
Arið 1799 var Magnús skipaður í
embættismannanefnd til að gera tillögur
um ýmis þjóðmál, þar á meðal dóm-
gæzlu. Alþingi var nú orðið lítið annað
en dómstóll, sem kom saman einu sinni
á ári, og var auðsætt, að slík dómaskip-
an gæti ekki orðið til frambúðar. Gerði
nefndin tillögu um að leggja Alþingi nið-
ur, en stofna í þess stað Landsyfirrétt
í Reykjavík. Féllst stjórnin á tillögurnar,
og með tilskipun 11. júlí 1800 var Lands-
yfirrétturinn stofnaður. Magnús var
skipaður dómstjóri og með honum yfir-
dómarar Benedikt Gröndal og ísleifur
Einarsson. Gegndi Magnús síðan em-
bætti dómstjóra til dánardags. Magnúsi
hefur oft verið legið á hálsi fyrir að eiga
hlut að. afnámi Alþingis, en eins og
málum var háttað, var mikil réttarbót
að þessum ráðstöfunum. Ekki mun menn
heldur hafa dreymt um á þessum ein-
veldistímum, að Alþingi yrði endurreist
sem löggjafarstofnun.
Ólafur stiftamtmaður færði bú sitt
árið 1794 frá Innra-Hólmi til Viðeyjar,
og fluttist Magnús þá frá Leirá að
Innra-Hólmi. Á þessum tíma og fram
yfir aldamót voru þeir feðgar mestu
valdamenn hér á landi, og fannst mörg-
um nóg um ráðríki þeirra og umsvif.
Þeir höfðu mikið frændafylgi, en áttu
sér jafnframt marga óvildarmenn. Var
Magnús þó miklu óvinsælli af alþýðu.
Árið 1803 var skipuð nefnd til að rann-
saka embættisfærslu Ólafs, og var það
kennt undirróðri Ludvigs Erichsens,
sonar Jóns Eiríkssonar. Taldi nefndin
sig hafa leitt í ljós ýmsar ávirðingar
Ólafs, m. a. í sambandi við stjórn hans
á tugthúsinu í Reykjavík. Lauk málinu
svo, að Ólafi var veitt lausn í náð og
með eftirlaunum árið 1806. Bjó hann
eítir það embættislaus í Viðey.
Á fyrstu árunum eftir aldamótin bar
fátt markvert til tíðinda í ævi Magnúsar
annað en rimman út af sálmabókinni.
En svo komu Napoleonsstyrjaldirnar og
margs konar vandræði, sem af þeim sök-
um steðjuðu að þjóðinni. Tók þá mjög
fyrir vöruflutninga til landsins, og varð
Magnús vegna skorts á pappír og öðru
efni að hætta útgáfu Minnisverðra tíð-
inda árið 1806. Á því ári gaf hann þó
út markvert rit, sem hann hafði samið,
Eftirmæli 18. aldar.
Magnús tók sér far með haustskipi
til Kaupmannahafnar 1807. En um sama
leyti höfðu Englendingar gert árás sína
á Kaupmannahöfn og hertekið danska
flotann. Skip það, sem Magnús var á,
var hertekið af enskum víkingum og
flutt til Englands, en Magnús gat þó
komizt -þaðan viðstöðulítið til Kaup-
mannahafnar. Hafði konungur þá lagt
bann við öllum viðskiptum þegna sinna
við Bretland. Gerðist Magnús þá svo
djarfur að brjóta konungsboð með því
að skrifa Sir Joseph Banks og bíðja hann
að greiða fyrir íslandsförum. Auk þess
bar hann þá tillögu upp við dönsku
ríkisstjórnina, að leyfð yrði kaupsigling
milli íslands og Bretlands, meðan styrj-
öldin stæði, með því að engin von væri
til, að dönsk kaupskip kæmust til ís-
lands. Ekki féllst stjórnin á þetta, en
meira varð Magnúsi ágengt með aðrar
tillögur um ráðstafanir til að bæta úr
neyð, sem íslandi kynni að stafa af
styrjöldinni. Varð Magnús tepptur ytra
og komst ekki heim til íslands, fyrr en
vorið 1809. Þá um sumarið gerðist hin
fræga bylting Jöruridar hundadagakon-
ungs. Hefur svo margt verið um hana
skráð, m. a. doktorsrit Helga P. Briems,
að ég leiði minn hest frá að ræða hana
hér, enda yrði það of langt mál. Magnús
reyndi þar að sigla milli skers og báru,
meðan ekki var vitað, hvort England
kynni að standa að baki byltingurmi, og
fékk hann eftir á nokkurt ámæli fyrir
þann tvískinnung sinn. Þegar bylting-
unni lauk, og Trampe stiftamtmaður
hvarf úr landi, tóku þeir bræður Magnús
og Stefán amtmaður á Hvítárvöllum við
æðstu stjórn innanlands. Vænti Magnús
þess, að málin mundu leysast með því, að
hann yrði skipaður stiftamtmaður, en
það fór á aðra leið. Trampe mun ekki
hafa borið honum vel söguna, og var
Magnús kominn í augljósa ónáð hjá
stjórninni. Var þeim bræðrum vikið frá
völdum árið 1810, en stiftsnefnd sett á
laggirnar, sem ísleifur Einarsson átti sæti
í. Stóð svo til ársins 1813, er Casten-
skiold var skipaður stiftamtmaður.
E g hef áður getið þess, að kenn-
ingin um hið upplýsta einveldi hafi á
æskuárum Magnúsar fest rætur í huga
hans. Hann var nýlega kominn heim að
prófi loknu, er franska stjórnarbylting-
in hófst. Fregnir af byltingunni bárust
fljótt um heiminn, og er svo að sjá, að
Magnús hafi í fyrstu orðið talsvert hrif-
inn af lýðveldishugsjónum stjórnbylting-
armanna og kenningum þeirra um þrí-
skiptingu ríkisvaldsins. Um það ber ,jóst
vitni frásögn hans af stjórnarbyltingunni
í 1. árgangi Minnisverðra tíðinda árið
1795. Hann slær samt þann varnagla, að
í Frakklandi hafi byltingin verið eðlileg
sökum rotnaðs stjórnarfars konungs og
aðals. Þar var einveldið ekki orðið upp-
lýst. Voru og lýðræðishugsjónirnar þá
ekki enn famar að ógna að ráði ein-
völdum álfunnar. Þessi hrifning Magnús-
ar stóð ekki til lengdar. Ræða sú, er
hann hélt, þegar Landsyfirrétturinn var
settur í fyrsta sinn hinn 10. ágúst 1801,
má heita óslitinn lofsöngur um ágæti
hins upplýsta einveldis. Þegar Magnús
fór með stiftamtmannsvöld haustið 1809,
varð hann og til þess að afnema hinar
síðustu leifar af sjálfstjórnarrétti lands-
manna um sveitarmálefni. Hann kom því
til leiðar, að hreppsstjórnarmenn yrðu
framvegis skipaðir af amtmönnum, I stað
þess að vera kjörnir af hreppsbændum,
svo sem til þess tíma hafði í lögum
verið. Hafði einveldi konungs þar með
náð hámarki sínu hér á landi. Þessar
gerðir Magnúsar voru rökrétt afleiðing
af skoðunum hans, og er ekki við hann
að sakast. En í frelsishreyfingum 19.
aldar, eftir daga Magnúsar, var krafa um
sjálfstjórnarrétt héraða fljótt tekin á
dagskrá, og má til gamans geta þess, að
um það hafði forgöngu bróðursonur
Magnúsar og tengdasonur, Hannes próf-
astur Stephensen á Ytra-Hólmi.
Ólafur Stefánsson andaðist árið 1812.
Árið eftir fluttist Magnús til Viðeyjar og
bjó þar síðan stórbúi til dánardags. Áhrif
hans í stjórnmálum fóru nú þverrandi,
en samt hafði hann ekki með öllu dreg-
ið sig í hlé. í utanför árið 1815 bar
hann fram við stjórnina tillögur um
róttæka breytingu á verzlunarmálunum,
m. a. að verzlunin yrði gefin frjáls er-
lendum þjóðum. Mátti hann þó vita af
íyrri reynslu, að ekki gat hann aukið
meira á óvinsældir sínar hjá stjórninni
með öðru en tillögum þessum, enda var
þeim ekki sinnt.
Eftir þetta sat Magnús á friðstóli á
höfuðbóli sínu, að loknu stjórnmála-
amstri og annríki styrjaldaráranna.
Gafst honum nú að nýju tækifæri til
að sinna fræðslustarfsemi sinni, sem frá
var horfið, þegar Minnisverð tíðindi
hættu að koma út. Árið 1818 hóf hann
útgáfu hins fyrsta mánaðartímarits á
íslandi, og gaf hann því nafnið Klaustur-
pósturinn. Flutti tímaritið margbreyt-
ilegt efni, fræðiritgerðir og kvæði, dóma
Landsyfirréttarins og tilskipanir kon-
ungs. Á Magnús þar margar ritgerðir
um búfræðileg efni. Var tímaritinu nú
vel tekið af almenningi, enda hafði mjög
dregið úr óvinsældum Magnúsar og
landsmenn farnir að meta viðleitni hans.
Prentsmiðjan hafði verið færð frá Leirár
görðum að Beitistöðum árið 1815, en
árið 1819 flutti Magnús hana til Við-
evjar. Þar gaf hann meðal annars út
bækurnar Hjálmar á Bjargi og Útvald-
ar smásögur.
Klausturpósturinn hætti að koma út
árið 1826. Á því ári varð Magnús fyrir
aökasti í dönskum blöðum og prentuðum
bæklingi út af stjórn hans á Landsupp-
fræðingarfélaginu. Stóð að því Vigfús
Erichsen, bróðursonur Jóns Eiríkssonar,
og má segja, að þeir frændur hafi ekki
gert endasleppt við feðgana Ólaf og
Magnús, hver sem undirrót þeirrar óvild-
ar eða öllu heldur haturs hefur verið.
Magnús svaraði Vigfúsi óvægilega í
prentuðum bæklingi, en út af þessu var
rannsókn hafin, sem leiddi til þess, að
Landsuppfræðingarfélagið var talið upp-
leyst og prentsmiðjan almannaeign, en
þó undir umráðum Magnúsar, meðan
hann lifði.
E ftir er að geta um þann þátt 1
ævistarfi Magnúsar, sem sízt má undan
falla, þegar hans er minnzt í þessu fé-
lagi. Hann var lærðastur lögfræðingur
Þessa mynd af Leirá gaf frú Kristín Þ orvaldsdóttir, ekkja Jóns Thoroddsens,
Forngripasafninu skömmu eftir lát eigi nmannsins áriS 1868. Á myndinni er
brugðið upp svip daglegs lífs á íslenzkum bæ á 18. öld.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
- 3. tölublað 1963