Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.1963, Síða 4

anlega fyrst og fremst saga hinna góðu
og gróðurríku sveita, þar sem landslýður-
inn undi glaður við sitt í góðu árunum
og barðist í bökkum þegar óáran og harð-
indi dundu yfir, óumflýjanleg og óskilj-
anleg í öllu sínu óforbetranlega mis-
kunnarleysi. Hún er líka sagan um það,
að sömu öflin, sem eyddu og brenndu,
afmáðu og þurrkuðu út gras og grónar
iendur, þau sköpuðu „nýtt land“, þar
sem nýjar sveitir mynduðust, nýir bæir
risu, þar sem áður var auðn og svartur
sandur og engu líft. Hér skal ein slík
saga sögð. Það er saga yngstu sveitar-
innar á íslandi — Brunasandsins.
BRUNASANDUR —
íslands yngsta byggð
urinn frið. Hann gat farið að gróa. Og
henn lá ekki á liði sínu. U. þ. b. fjórum
áratugum eftir Eld var þarna orðið svo
byggilegt, að bændurnir í þröngbýlum
sveitunum „milli Sanda“ fóru að hugsa
sér til hreyfings og nytja þetta land, sér
og sínum til lífsframfæris. Þannig urðu
Skaftáreldar, í allri sinni ógn og eyðing
og fordjarfan, einnig til þess að mynda
nyja sveit. Þannig varð Brunasandur tiL.
o—O—o
B,
B,
Utsýn til austurs, Lómagnúpur og Oræfa jökulL
Séra G'.sli Bryrtjól'sson:
1 runasandur er lítil sveit, líklega
sú minnsta á íslandi. Þar eru nú aðeins
fjórir bæir í byggð. Ef gengið er upp á
Orrustuhól, sér yfir hana alla. Sléttaból
stendur nokkuð frammi á sandinum.
Hinir þrír standa við gretta brún Eld-
hraunsins þar sem það leggur sinn þunga
steinrunna hramm fram á sl'éttlendið.
Þessu hrauni á sveitin að þakka tilveru
Byggðasaga Brunasands I.
Yngsta sveitin á Islandi
Hver einn bær á sína sögu,
sigurljóð og raunabögu,
tíminn langa dregur drögu
dauða og lífs, sem enginn veit.
0
FT vitnum við til þessara
alkunnu orða Matthíasar. Já, „hver
einn bær á sína sögu“. En oft er
þessi saga grafin og gleymd. Öll
verksummerki horfin — ekkert, sem
bendir til eða minnir á, að þarna
hafi nokkur saga gerzt. En um aðra
staði lifir þessi saga í sögnum og
munnmælum, í annálsbrotum eða
vísupörtum, sagnir, sem minna á að
þar hafi lifað fólk, kynslóðir fæðzt
og vaxið upp, notið lífsins, háð bar-
áttuna fyrir tilverunni og síðan
horfið undir græna torfu. En það
eru ekki aðeins einstakir bæir, sem
hafa lotið þessum örlögum — að
eyðast og hverfa, mást brott af yfir-
borði jarðar. Það eru heil bæja-
hverfi, heilar sveitir, heilar kirkju-
sóknir, sem tíminn hefur að engu
gert.
Hvergi á landi voru mun þessi eyð-
ing hafa verið meiri en í Skaftafells-
sýslu. Þetta er eðlilegt. Þar hafa nátt-
úruöflin verið hvað stórvirkust í eyð-
ingarstarfi sínu. Eldgosin með öskufalli,
jökulhlaupum og hraunflóðum hafa engu
vægt, sem á vegi þeirra varð. Jökul-
vötnin hafa brotið landið sí og æ. Ekki
hefur foksandurinn heldur látið sitt eftir
liggja-
Hér skulu nefnd nokkur alkunn dæmi
um þessa gífurlegu eyðileggingu náttúru
aflanna.
Dynskógahverfi var á Mýrdalssandi
í norður frá Álftaveri. Þar var margt
bæja. örnefnin minna enn á suma
þeirra. Laufskálavörðu þekkja allir,
sem leið eiga um Mýrdalssand, og Dyn-
skógafjara er mönnum í fersku minni
í sambandi við málaferli og járn.
Lágeyjarhverfi var á Mýrdalssandi
fyrir vestan Álftaver. Þangað flutti
Hrafn hafnarlykili byggð sína úr Dyn-
skógum, því að hann vissi fyrir elds-
uppkomu. Lágeyjarhverfi eyddist í
Kötiugosinu 1311 — hinu svokallaða
Sturluhlaupi. Það hófst sunnudaginn
næsta eftir jól og var að renna fram
að kyndilmessu með miklum vatna-
gangi og jakaburði. Um vorið var farið
að leita, þar sem bæirnir höfðu staðið.
Var þá svo um skipt, að öllu var burtu
sópað, bæjum, húsum, engjum og hög-
um, hvað þá heldur mönnum og öllum
íénaði. Þar sem áður hafði verið blóm-
leg byggð, var nú eyðimörk með sandi
og vikri, margra faðma djúpum. Einn
af bæjunum í Lágeyjarhverfi var
Lambey, stórbýli mikið. Þar voru 50
hurðir á járnum.
n það þarf ekki að fara út á
Mýrdalssand, þar sem byggðin lá fyrir
gininu á Kötlu, til að finna sagnir um
horfnar, eyddar sveitir.
Tólfahringur hét sveit fyrir norðan
núverandi byggð í Skaftártungu. „Sést
þar enn til húsatótta", segir Sveinn
Pálsson. Þar voru 12 bæir, eins og
nafnið bendir til. Það var sérstök
kirkjusókn með kirkjustaðnum Réttar-
felii. Ekki vita menn hvernig þessi
grösuga byggð í Skaftártungu hefur
eyðzt, hvort það hefur verið af eldgos-
um, harðindum eða öskufalli.
Skjaldbreið var byggð fram af Síð-
unni, austan Landbrots. Þar vár kirkju-
sókn með 8 bæjum og talin hafa staðið
fram á 15. öid, en eyddist þá af vatna-
gangi og sandfoki. Landþröngt var í
Skjaldbreið, svo að bændur urðu að
reka búpening sinn á haga út í Land-
brot. Hlóðu þeir þar vörzlugarð mik-
inn „Bjarnagarð, er liggur eftir allri
Landbrotsbyggð frá Ásgarðahálsi suður
fyrir Þykkvabæ. Til sannindamerkis
sést nú hlaðin tröð á báðar síður, eða
ein bein gata, milli Landbrotsbyggðar-
innar vestur fyrir greindan Bjarnagarð
og austur í Saurbæjarháls við Skaftá,
um hverja Skjaldbreiðarbændur skyldu
reka allan kvikfénað sinn, að hann geri
ei skaða þeim, er þar á báðar síður
bjuggu". Þannig segist Jóni Steingríms-
syni frá.
Fli n byggðasaga Skaftárþings er
ekki aðeins saga um það, sem er eytt
og horfið, gleymt og grafið. Hún er vit-
sína. Fyrir Skaftáreld rann Hverfisfljót
fram hjá Orrustuhól. Þar flæmdist það
í mörgum álum fram og vestur um sand-
ana fram af Austur-Síðu. Þarna fékk
enginn gróður friðland. Þar var auðn
milli fjalls og fjöru — sandur og aur —
aur og sandur, svo langt sem augað
eygði. Við Skaftáreld urðu hér skjót og
mikil umskipti. Eldhraunið fyllti farveg
Hverfisfljóts og reis svo eins og ábrjót-
andi varnarveggur gegn rennsli jökul-
elfunnar.
Þegar fljótið kom fram aftur og náði
sínum fyrra vexti, voru því allar leiðir
lokaðar vestur um aurana. Nú fékk sand
1 runasandur er mikið, eggslétt
landflæmi umhverfis og fram af eystri
álmu Eldhraunsins. Jarðvegurinn „er
samansettur af vikurdusti og til helm-
inga af smárri, lábarinni möl“. (Þ. Thor.)
En þótt landið sé svona magurt, er það
sæmilega grasgefið og heyið — sand-
heyið — ágætt fóður, töðuígildi, segja
menn. Og það er ódýr heyskapur, því að
ekki þarf að kaupa áburðinn. Lækirn-
ir, sem síkátir og silfurtærir koma
spriklandi undan hraunbrúninni, liðast
fram á sandinn. Þar eru þeir teknir i
áveitur og hjálpa þannig til að láta gras-
ið spretta. Á þessum áveitum hafa Sand-
menn tekið allan sinn heyskap alveg
fram á síðustu ár.
Einu sinni fór ungur maður af Bruna-
sandi í kaupavinnu út undir Eyjafjölk
Hann réðst að Eyri til Þorvalds ríka-
Þegar sláttur hófst, spurði bóndi kaupa-
mann hvort hann væri ekki vanur að
slá. „Ekki nema sand“, svaraði kaupa-
maður. „Sand, það er skrítin slægja“,
svaraði Þorvaldur.
Fi n þótt sandurinn sé útengi, er
sízt betra að slá hann heldur en tún eða
harðvalllendi. Ef eggin snertir rótina, er
bitið komið úr með það sama. Tún hafa
veriff mjög lítil á Brunasandi fram á síð-
ustu ár. Túnrækt er þar líka nokkuð
áhættusöm og erfið. Kalhættan er mikil
á sléttlendinu og jarðvegurinn áburðar-
frekur. Vorbeit er ágæt á Sandinum, og
er það einn af aðallandkostum þessarar
litlu sveitar. Þegar ís liggur yfir land-
inu á veturna, og ef vel viðrar þegar
hann leysir á vorin, kemur grasið sum-
argrænt undan klakanum. Þess vegna
var fé oft vænt á Brunasandi, þótt lítið
væri gefið.
BRIDGE
F lestir spilarar þekkja þann
mótleik sagnhafa, sem spilar
t.d. grönd og á ásinn þriðja í
lit, að gefa tvisvar til þess að
andstæðingarnir geti ekki gert
litinn góðan og eigi ekki greið-
an samgang milli handanna.
Þennan mótleik má nota á
margan hátt og er eftirfarandi
spil gott dæmi um það.
A Á G 4
¥ D 4
♦ Á 7 5
* D 10 9 43
A 95
V K8 6
♦ K 9 6 4 2
4» K 5 2
A 107 6 3 2
¥ 9 7 5 2
♦ 103
* Á 8
A K D 8
¥ ÁG103
♦ D G 8
* G 7 6
Suður er sagnhafi í 3 grönd-
um og vestur lætur út tígul 4.
Úr borði er tígul 5 látið og
austur drepur með tíunni. Ef
sagnhafi athugar spilin vel, þá
sér hann strax að ekki er hægt
að vinna spilið nema fá slagi á
lauf. Ef vestur á annað háspilið
og austur hitt þá tapast spilið,
ef hann drepur nú, því austur
lætur út tígul, ef hann kemst
inn og þá er fyrirstaðan farin.
Eini möguleikinn er því, að
austur eigi aðeins 2 tígla og
geti ekki látið hann út þegar
hann kemst inn á lauf. Sagn-
hafi gefur því tígultíuna. Aust-
ur lætur enn út tígul, sem
sagnhafi fær á gosann. Nú læt-
ur sagnhafi út lauf, vestur gef-
ur og austur drepur með ásn-
um. Austur getur ekki látið út
tígul og velur því að láta út
hjarta, sem sagnhafi drepur
með ás. Enn er lauf látið út og
vestur drepur með kóngi. Nú
er sama hvað vestur gerir því
laufið hjá sagnhafa er orðið
gott og hann vinnur alltaf spil-
ið. Hann fær 3 slagi á lauf, 2 á
tígul, einn á hjarta og 3 á spaða.
Ef sagnhafi hefði í byrjun
drepið tígul 10 þá hefði austur
látið út tígul þegar hann komst
inn á laufaás og síðan hefði
vestur tekið 3 slagi á tígul þeg-
ar hann kemst inn á laufakóng.
4 LESBÓK MORGUNELAÐSINS
12. tölublað 1963