Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.1963, Page 12

Mörgæsir á ísjaka í blíðskaparveðri við Suðurskautið.
j SUÐURSKAUTIÐ j
Framhald af bls. 1
frosið, og smurolíur geta frosið, svo að
þær verki eins og sandpappír. Raflagn-
ir geta leitt út, þegar gúmeinangranir
þeirra springa. En svo má einnig nefna,
að ýmis gömul áhöld geta komið að
áður óþekktu gagni. Flokkur frá Banda-
ríkjunum, sem hafði vetursetu á Suð-
urpólnum, árið 1957, fann það út, að
prímuslampi var einmitt rétta áhaldið
til að þiða kjöt áður en það var skorið.
Hæðarmælar úr flugvélum hafa reynzt
ágætis áhöld til að mæla ísþykkt og
auka þannig við seinlegar jarðskjálfta-
mælingar. En af sömu ástæðu geta hæð-
armælarnir villt flugmenn. Þegar kom-
ið er á loft sýna þeir ekki rétta hæð uppi
yfir ísfletinum, svo að flugmennirnir
halda, að þeir séu hærra uppi en þeir
eru, og þannig fallið til jarðar.
K
lVuldinn á suðurskautsiandinu er
svo duttlungafullur, að hann tekur meira
að segja ekiki tililt til árstíða. Á ísbreið-
unni er eilifur hringlandi, til og frá,
á árstiðunum, svo að dæmi slíks þekkj-
ast hvergi annars staðar. Á haustin get-
ur hitinn þar fallið svo mjög, að það
nálgast vetrarkulda, en svo skriðið hægt
upp í hitastig, sem nálgast sumarhita.
Þessi hitaaukning heldur svo áfram,
allt fram á miðjan vetur, en þá fellur
mælirinn niður í mesta kulda. Svo, inn-
an þriggja mánaða frá þessu lágmarki,
kemst hitinn upp í hámark sitt á árinu
og síðan hefst þessi hringrás aftur.
Annað óeðlilegt er það, að víðast hvar
á suðurheimsskautslandinu fer hitinn
hækkandi eftir því sem hærra dregur,
og getiur aukizt allt að 80° á þúsund fet,
áður en lækkunin hefst. Þetta óeðli á
andrúmsloftinu leiðir af sér sjónhverf-
ingar, sem geta gert ferðamönnum illi-v
legan óleik, hvort heldur á sjó eða
landi. Hitabreytingar geta brotið sólar-
geisla svo mjög, að hlutur, sem er í
100 mílna fjarlægð getur sýnzt ör-
skammt burtu. Charles WiLkes, skip-
stjóri frá Bandarikjunum, var dreginn
fyrir herrétt árið 1840 fyrir að hafa
skýrt svo frá, að hann hefði séð strönd-
ina á Austur-Antarctica, þar sem síð-
arí leiðangrar gátu ekkert land séð. Síð-
ar meir fann annar skipstjóri, sem hætti
sér lengra suður á bóginn, strandlínu
Wilkes, nákvæmlega eins og hann hafði
dregið hana upp, eftir sjónhverfingu.
í>á er vindurinn engu minni hrekkja-
lóimur en kuldinn. Yfir þessu landi hinna
næstum hreyfingarlausu frumeinda, rík-
ir eitthvert ókyrrasta loftslag, sem til
er. Skip, sem ætia að komast að ís-
breiðunni, verða að fara í gegn um það,
sem sjómennirnir kalla „The Roaring
Forties" og „Furious Fifties", til þess
að komast að jaðrinum á „The Sereaming
Sixties". Þar koma vindar á allt að
200 miílna hraða á klukkustund, æðandi
ofan af hálendinu og reka með sér snæ-
fok, svo hart, að mönnum finnst líkast
því sem skotið sé á þá höglum. Stund-
um skellur snæfokið á ís og framleiðir
rafmagn, svo að neistar dansa á fönn-
inni. Hvar hnúfcur vinds jafngildir eins
stigs hitalækkun, hvað viðbrögð likam-
ans snertir — og það er ein ástæðan í
viðbót til þess, að maðurinn verður að
kappklæða sig alveg sérstaklega. En
þyngdin á búnaði hans dregur jafnframt
úr hættunni á því að hann fjúki út í
veður og vind, í veðurofsanum.
essi nornaketill veðranna stafar
af samlosti hitaðs sjávarlofts við köldu
loftlögin yfir landinu. Þessi bardagi loft-
tegundanna getur einnig valdið furðu-
legum veðrabreytingum. Á fáum mín-
útum getur blár himinninn horfið fyrir
öskubyl, svo svörtum, að menn sjá ekki
á sér hendurnar og geta villzt milli
braggans og matskáfcans. Og drunurnar,
sem eru eins og þær kæmu frá þúsund
neðanjarðarlestum, geta staðið dögum
saman. Eða þá þær geta hætt svo snöggt,
að eftir verði rótlaus þögn, svo óhugn-
anleg, að hrollur fer um mann.
Mið-Antarctica er að vísu ekki eins
illviðrasamt og ströndin, en hefur þó
ýmsar furðulegar tegundir veðurs til
síns ágætis. Visindamenn hafa tekið þar
eftir veður-fyrirbærum, sem hvergi
þekkjast annarssfcaðar í heiminum —
dularfullar þrýstings-öldur, furðulega
svipvinda, og lægðir, sem geta staðið
lengur en menn hafa áður þekkt. Flug-
menn segja, að upp- og niðurstreymi
yfir fjöllunum þarna, sé eitthvert það
heiftúðugasta, sem þeir hafi nokkru
sinni komizt i tæri við. Dráttarvélaleið-
angrar hafa stundum rekizt á geysistór
flæmi af dúnkenndum snjó, svo þurrum
og fiskenndum, að hann eins og bland-
ast andrúmsloftinu. Bæði rússneskir og
amerískir leiðangraæ hafa rekizt á dul-
arfulla ,,dauðadali“, þar sem fundust
hundruð steingerðra fugla, sela og mör-
gæsa, vel varðveittra, og suma þúsund
ára gamla. Ef tif vill hefur þarna ver-
ið á ferðinni eittlhvert veður-fyrribæri,
sem frysti dýrin og steingerði þau síð-
an.
En það er þó ekki eins og menn megi
snúa huganum óskiptum að veðrinu.
Þarna er önnur hætta á ferðum. Þegar
frá eru talin klettasvæði á ströndinni
og nokkur fjöll, er meginlandið hulið
undir ókyrrum jökli. fskollurinn er á
sífelldri hreyfingu, og skelfur og spring-
ur. Á hæstu hásléttunni í miðju lands-
ins hefur snjóað, svo að segja óslitið
og linnulaust, öldum og árþúsundum
saman, án þess að nokkur teijandi
bræðsa ætti sér stað. Á sumum stöðum
er þéttur ís, meira en þrjár milur á
dýpt! Níu tíundu hlutar alls iss á jörð-
unni, eru hér saman komnir — nægi-
legt til að þekja allan jarðarhnöttinn
hundrað feta þykku islagi. Þyngdarafl-
ið dregur þennan óskaplega þunga nið-
ur að ströndinni, sem nemur fáeinum
fetum á ári. Hann nuggast stöðugt yfir
hina láglendari hluta strandlendisins allt
í sjó fram. Þar brotnar hann í ísjaka,
sem geta verið á stærð við Connecticut,
og siglir síðan á sæ út
Hinn óskaplegi þrýstingux jökul-
skriðsins klýfur ísbreiðuna í hræðileg-
ar sprungur. Þessar lævísu gjár, sem
gefa frá sér bláleitt endurskin, geta ver-
ið allt frá fáeinum á breidd og upp í
það að vera nógu stórar til að gleypa
stærstu byggingu heims. En það, sem
gerir þær svo hættulegar er það, að
laus snjór getur hulið op þeirra svo
rækilega, að flestir óvanir ferðamenn
geta hrapað í þær, áður en þeir vita af.
Margur dráttarvélarekill hefur eytt
þar mörgum klukkustundum í martröð,
áður en honum var bjargað upp, og
aðrir, sem óheppnari voru, hafa horfið
fyrir fullt og allt. Breaki landkönnuð-
urinn, Sir Ernest Shackleton, Hkir þessu
við það að „ganga á glerþakinu á járn-
brautarstöð“.
Einn Seabees-flokkur, sem var að gera
braut milli Litlu-Ameríku og Byrd-
stöðvarinnar, kom að sprungusvæði,
sem var margar mílur í allar áttir og
svo morandi af sprungum, að það Ukt-
ist mest býkúpu. Það tók tvær vikur
að ryðja svo miklum snjó saman, að
hægt væri að brúa þetta gegnsprungna
svæði.
Annað er það, sem er engu siður
hræðilegt fyrir óvana, en þó ekki eins
hættulegt, og það eru skjálftarnir. Þeir
koma fyrir í snjó, sem er enn ekki harðn-
aður og orðinn að is. Fyrst heyrist ó-
hugnanlegur h'binur, líkastur vindi,
sem eykst stöðugt, rétt eins og hann
væri að nálgast, og loks heyrast drun-
ur líkast og i þotu, sem fer yfir höfuð
manns. Þetta endar svo á braki og brest-
um, þegar yfirborðsís brotnar.
Jarðfræðingar segja okkur, að það sé
ekki íshellan ein, heldur og landið und-
ir henni, sem sé á hreyfingu. Mælingar
hafa sýnt, að Antarctica er í „ísóstatisku
jafnvægi“ — það er, að það sígur, líkt
og ofhlaðinn pramrni, undir ísþungan-
um. Ef ísinn bráðnaði mundi megin-
landið hækka um á að gizka 2500 fet.
Þar sem ísinn hefur vikið, er landið þeg-
ar farið að hækka. Afchugendur hafa
tekið eftir hækkun á ströndunum hjá
Wilkes-stöðinni og við Vincennesflóa.
I raun og veru er Antarctica ekk-
ert sérstaklega fjandsamlegt mannfólk-
inu, heldur er það jafn andvígt öllum
lifandi verum, hvort sem þær heita
jurtir eða dýr. En svo hefur ekki alltaf
verið. Meginlandið var einu sinni jafn
gestrisið og það er nú fjandsamlegt.
Steingervingar og kolalög bera vott frjó
sömu skóglendi, með miklu lífi á. Stein-
gerðir lurkar, 24 fet á lengd, hafa fund-
izt undir snjónum. Fyrir mörgum ár-
um — að minnsta kosti milljón árum,
segja nýlegar rannsóknir — skall yfir
einhver dularfull ísöld og eyddi þess-
ari paradís. Þá hófst skipuleg útrým-
ing alls lífs, þar til svo er komið, nú
á dögum, að meginlandið getur ekki
státað af öðru en nokkrum frumstæðum
plöntum, svo sem þörungum, skófum
og mosa.
Eina landdýrið, sem stóðst þessa hreins
un er einn sérlega harðskeyttur fugl,
sem tókst að hafast við áfram á sjávax-
bakkanum og afla sér fæðu úr sjó. Þetta
er mörgæsin, þessi skrítni fugl, sem líkt-
ist svo mjög manni og verður venju-
lega — sökum forvitni sinnar — fijót-
ur til að fagna gestum. En þegar mað-
ur kynnist mörgæsinni betur, koma f
ljós skuggahliðarnar á þessum sigri henn
ar. Mörgæsin sigraði í sinni orustu gegn
því gjaldi að gerast skrípi. Með þvi að
breytast úr fljúgandi jurtaætu í synd-
andi fiskætu, missti hún vængina. Þeir
urðu að ómerkilegum stúfum og fæt-
urnir urðu að ólánlegum uggum. Nú á
dögum getur mörgæsin alls ekki flogið
og gengur meira að segja mjög álappa-
lega. En þar fyrir hefur hún ekiki misst
móðin>n. Hún getur staðið í sér stærri
sjódýrum og árásarmenn hennar hafa
komizt að raun um, að eitt högg af
vængj asfcúfunum gefcur mölbrotið manns
fót
líeldur ekki verður maðurinn sér-
lega hrifinn af samfélagi ýmissa lands-
og sjávardýra, sem koma upp úr sjón-
um og reika um íshrannirnar. Oft koma
upp á þessa kuldalegu strönd geysistór-
ar og óhugnanlegar seltegundir, þar á
meðal einn tólf feta langur og saurbrún-
litaður, fílselurinn,, sem svo er kallaður.
En aðalskelfirinn þarna á ísnum er samt
sjó-pardusinn —selur, sem líkist mest
eðlu, dílóttur á skinn og hálslangur.
Hann er þar-na oft i leit að mörgæsum,
sem eru aðalfæða hans, en væri víst
vel til í að snúa sér að manninum og
skella á eftir honum blikandi og bogn-
u>m tönnunum. Það er ekki vert að
hlæja að hreyfingum hans, þótt ófim-
legar séu. Hann getur dregið uppi mann,
hvenær sem er og kjafturinn á honum
getur stýft limi hans, sem eldspýtur
væru. ,
Og þá eru suðurskaútsfuglarnir ekki
vingjarnlegri. Sem dæmi má nefna ful-
mar, klunnalegan og ólánlegan fugl,
með sjö feta vænghaf. Hann er áleitinn
yið menn og getur komið svifandi og
klórað úr honum augun, eða gert til-
raun til þess. Þetta þykir illur spá-
fugl. Heilir hópar þeirra safnast sam-
an kring um skip, sem eru föst í ísn-
um og bíða eftir bráð sinni. En aðal-
hræfuglinn er skua-fuglinn. Þessi otur-
eygi fugl situr um allt, sem sjúkt er
eða sært, og ef hart er í ári, getur hann
orðið mannæta.
En rétt fyrir utan ísröndina liggur í
leyni ein hræðilegasfca skepna jarðar,
dráphvalurinn. Þessi þrjátu feta fant-
ur hefur egghvassan sporðugga og tylft
tanna í hvorum skolti. Allir aðrir hval-
ir eru jurtaætur, en þessr tegund sæk-
ist mest eftir kjöti af spendýrum — er
mannakjöt þar engin undantekning. Þeir
synda fram og aftur með ströndinni, í
von um að ná í eitthvert óvarkárt fórn-
ardýr á ísröndinni.
Og ofan á allt þetta getur svo mað-
urinn orðið sjálfum sér ólíkur þarna
á ísnum. Langvinn vosbúð í þessum af-
skaplega kulda getur orsakað minnis-
leysi. Sumir sjá ofsjónir. Sumum finnst
þeir þurfa að sofa stöðugt, réfct eins og
í þeim búi einihver eðlishvöt til vetrar-
dvala. En algengasti kvillinn er hið svo
kallaða „stóra auga“ eða svefnleysið,
sem kennt er við þessar slóðir, og hald-
ið stafa >af stöðugri birtu eða stöðugrl
dimmu (en hvort um sig er sex mán-
12 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
12. tölublað 1963