Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1963, Qupperneq 5

ra
FYRIB liðlega tveimur árum
skrifaði ég grein í Morgunblaðið
um stutta ferð út í Viðey og dró wpp
skyndimynd af því ótrúlega ófremd
arástandi sem þar ríkti. Lýsingin
vakti furðu ihargra, sem ekki liöfðu
til Viðeyjar komið, en hún var sízt
orðum aukin. Eigandinn sendi mér
orð, að ég
skyldi halda
mér við Grikk
land, en láta
Viðey eiga
sig! Skömmu
eftir að grein-
in birtist las
ég blaðafregn
um það, að
Viðeyjar-
kirkja hefði
verið afhent
þjóðkirkjunni
til eignar og
ráðstöfunar, og var það vissulega
tímabœrt. Það breytir þó engu um
hitt, að Viðey er smánarblettur á
íslenskri þjóðrækni.
Eg kom út í Viðey aftur snemma
í sumar, og enn blasti við augum
sami ömurleikinn, sem verður að
sjálfsögðu ömurlegri með hverju
ári sem líður. Samt liggur þessi
staður við bæjardyr höfuðborgar
innar, er einn frœgasti sögustaður
íslandssögunnar og geymir þar á
ofan einhverjar merkustu ,,forn-
leifar“ íslands, þar sem er Viðeyj-
arstofa Skúla fógeta, eitt af élztu
og veglegustu steinhúsum landsins.
Af öllum þessum ástœöum og fjöl-
mörgum fleiri er það þjóðinni allri
til skammar að láta staðinn níðast
niður — og það á sama tíma og
aðrir staðir eru endurreistir, Ár-
bær, Skálholt og jafnvel Kolviðar-
hóU.
Persónulega er mér eigandi Við-
eyjar ókunnugur og ég veið ekki ann
að en allt gott til lians, en mér
virðist satt að segja helgi eignar-
réttarins orðin hálfgert öfugmæli,
þegar mönnum helzt það uppi af
sinnuleysi, fjárskorti eða öðrum
orsökum að láta frœgustu sögustaði
þjóðarinnar grotna niður og verða
öllum landsmönnum til háðungar.
Viðey á að vera eign þjóðarinnar
allrar, þar á að endurreisa eða lag-
færa það sem eyðilagzt hefur, og
þar œtti allra helzt að koma á ein-
hvers konar menningarstarfsemi.
Eftir hina hugðnæmu lýsingu
Jónasar Magnússonar hér í Les-
bókinni í vetur á búskav Eggerts
Briems í Viðey lilýtur það að vera
mönnum ráðgáta, hvernig þetta
merka höfuðból hefur verið leikið.
Það vceri í þessu sambandi ekki
fjarstœtt, að bœndasamtökin (með
milljónahöllinji sína fullgerða)
stuðluðu að endurreisn Viðeyjar
í samvinnu við aðra þá menn, sem
varðveita vilja hinar sárafáu sögu-
legu minjar íslendinga og búa
þannig um þær, að mönnum verði
ekki skaprayn af að koma nálœgt
þeim. Helzt af öllu þyrfti þó að
tengja stórfenglega og margbrotna
sögu Viðeyjar liðandi stund með
þvi að koma þar á fót einhvers
konar menningar- eða menntastofn-
un. Ef einhvern tíma yrði komið
upp „listamannanýlendu" hér á
landi eins og víðast hvar annars
staðar £ m^ningarlöndum. vœru
fáir staðir betur ttl þess fallnir en
einmitt Viöey og Viðeyjarstofa.
s-a-m.
26. tölufctaS 1963
Athugasemdir frá
Eftir Ólaf Hauk
Ólafsson
Heiðruðu ritstjórar!
Undanfarin daegur hef ég, mér til
roikillar ánægju, lesið og endurlesið
grein eftir Sigurð A. Magnússon í 23.
tbl. Lesbókar Morgunblaðsins: Sprengj-
an, sem aldrei sprakk. — Um sama leyti
fékk ég í hendur „kvæðabókina“ Þokur
og 27. tbl. Vikunnar. Aðrir þættir máls-
ins eru mér, því miður, ókunnir. Samt
vona ég, að mér verði það fyrirgefið,
þótt ég, erlendis og óupplýstur, sendi
ykkur nokkrar línur um grein S. A. M.
„Enginn skyldi ungra manna gamni
spilla“, segir hann sjálfur í upphafi
greinar sinnar. Að vísu stóð hvergi: öll-
um heimill aðgangur, en það stóð sömu
ieiðis hvergi, að þetta gaman væri í
einkaeign. Ég bið því forláts, ef ég er
boðflenna, og stíg inn.
F nginn skyldi ungra manna gamni
spilla. Nei, hann er sko ekkert hrekki-
svín, þessi S. A. M. Þó vantar það sosum
ekki, að hann gæti spillt þvi, ef hann
bara vildi, en hann vill ekki. Þetta
tekur hann strax fram skýrum orðum,
svo engum blandist hugur um þann hug,
sem hann ber til ungra manna. Þetta
íannst mér afskaplega fallega sagt af
S. A. M. En strax á eftir læddist óþægi-
legur grunur að mér. Á þetta bara við
um „ungra" manna gaman? Hvers á
fullorðið fólk að gjalda? Og aldrað fólk?
Er það til í dæminu, að S. A. M. myndi
viljandi spilla gamni gamalla manna;
kannski sjálfum sér til ánægju, máski
hreint og beint að gamni sínu? Þetta er
voðalegt. Hver er meinmgin? Hvar eru
yfirvöldin?
(Það hét forðum daga, að „litið er
ungs manns gaman“. Það skyldi þó
aldrei vera, að S. A. M. hafi orðið ein-
hver mistök á, þegar hann bræddi gam-
alt gull í sín nýju máltækjamót?)
Svo komu nokkur orð um gáfnaljós,
„bókmenntaþjóð" og „menningarvita“.
Fyrsta orðið án gæsalappa, síðari tvö
sótt í Vikuna. Ég gáði vandlega í Vik-
una. Ekki eitt orð um nein gáfnaljós.
Engar gæsalappir. Var S. A. M. að hæla
höfundum bókarinnar? Augljóst mál;
þetta eru hans eigin orð. Gáfnaljós.
S.A.M. er sennilega góður vinur höfund-
anna, hugsaði ég, eða a.m.k. þekkir
hann þá vel. Ekki fer hann svona fal-
legu orði um bráðókunnuga menn. Svo
minnist ég þeirrar gömlu speki, að oflof
jalngildi háði. Átti þetta að vera háð?
Nei, menntaður bókmenntagagnrýnandi
og skáld gerir sig ekki sekan um svo
misheppnað og kjánalegt háð.
Og þó. Þessi gáfnaljós „hugðust sanna
það í eitt skipti fyrir öll..Þetta var
hlægilegt. Hingað átti háðið rót sína
að rekja. Þegar ég var í skóla (ég var
í skóla, herra ritstjórar, og ykkur varð-
ar ekkert um einkunnir) átti ég stund-
um að sanna eitthvað í stærðfræði. Þess-
um sönnunum lauk alltaf á sama veg.
Q.e.d. (þetta minnir mig að sé latína og
átti því ekkert skylt við stærðfræði).
Hvað um það; enginn spurði, hvort
sönnunin væri eingild, tvígild eða algild.
Sönnun, sem bara gildir einu sinni, og
er síðan allri lokið, er engin sönnun,
eða hvað? Eitt skipti = 511 skipti. Q.e.d.
Það er von að S. A. M. brosi, þegar em-
hverjir hyggjast „sanna það í eitt skipti
fyrir öll . . . “, þegar eitt skipti er öll
skjpti. Ha? Hafa höfundarnir aldrei sagt
. . . ? Eru þetta orð S. A. M. sjálfs? Að
hverju er harin þá að hæðast?
c
íðan koma nokkrir kaflar um
mismunandi starfsaðferðir sænskra og
líslenzkra bókmenntaprakkara. Ég er
S. A. M. alveg sammála um yfirburði
þeirra sænsku. Burtséð frá öllu bók-
menntagildi kvæðanna var aðferðin á-
hrifameiri. Gagnrýnendurnir voru
„hengdir". Það er að segja; þeir voru
ekki hengdir (og menn hafa ekkert leyfi
til að orða það svo, hvort sem menn vilja'
eða vilja ekki). Merking orðsins „hengd
ur“ gefur þeim hengdu ekkert val. Það,
sem skeði í Svíþjóð, var, að gagnrýn-
endurnir fengu gefins snöru, síðan hopp
uðu þeir fúsir og frjálsir upp á gálga-
pallinn, brugðu snörunni um háls sér
og stungu sér fram af. Allt saman vilj-
andi, gert með opin augu og eflaust af
sjálfsagðri og mennskri nærgætni og góð
vild gagnvart ungu skáldi, sem hafði
skapað eitthvað. Svo héngu þeir þarna,
öllum til aðvörunar. íslenzku gagnrýn-
endurnir fengu hins vegar óþarft tæki-
færi til nýs lífs; þeim gafst smuga, þeir
vissu alltof fljótt, hvað var á ferðinni,
og þeir höfðu ekkert látið frá sér fara,
sem ekki var hægt að þverneita fyrir.
íslenzku prakkararnir voru ekki eins
miskunnarlausir og þeir sænsku. Gaman
ið ekki jafn grátt.
Þetta er þó aðeins sú hliðin á prakk-
arastrikinu, sem að bókmenntagagnrýn-
endum veit. Og það er máski eins gott.
Þegar allt kemur til alls, þá langar mig
ekkert til að hafa S. A. M. eða aðra "slíka
hangandi á almannafæri, a.m.k. ekki
fyrir mat. Nóg um það. En hin hliðin;
hvort hér hafi verið skrifuð kvæðabók
í „atóm“-stíl, sem sé sambærileg við al-
vöru „atóm“-lj óðabækur, er ekki út-
rædd.
Og verður sennilega aldrei. Ég nenni
ekki í endalausa ritdeilu (sbr. bróður
Benjamín) við S. A. M. um nýtízku ljóð.
Bara nokkur orð.
S. A. M. telur mjög hæpið, að hægt sé
að leika þessa brellu oftar en svo sem
þrisvar eða fjórum sinnum, og þá á mun
iengri tíma. Er það ekki nóg? Er S. A. M.
alveg viss um, að þessi leikur hafi ekki
verið leikinn þrisvar eða fjórum sinn-
um? Réttlætir það á nokkurn hátt leik-
inn? Sömuleiðis dregur hann í efa, að
hver sem er geti gert það. Svo, já. Má
ég benda S. A. M. á kvæði 1 sömu Les-
bók, sem birti grein hans:
„Hvað
ert þú
að gera hérna?“
spurði hún
og það lá við, að henni
geðjaðist vel að lionum
Svo þakklát var hún
„Oh, ég kem hérna stundum“,
svaraði hann.*
*) Athugasemd Lesbókar: Þessar setn
ingar eru ekki úr „kvæði“, heldur úr
smásögunni „Norskur sjómaður“ eftir
Ethel Mannin, sem birtist í 23. tbl. Les-
bókar.
Svona skáldskapur útheimtir vissa
andlega frjósemi, þó nokkuð hugmynda-
flug og talsverða elju, að dómi S. A. M.
Er það svo öruggt? Ég er S. A. M. sam-
mála um, að mörg íslenzk ljóð hafi end-
að sína daga í bréfakörfunni, höfundi og
vandamönnum hans til óblandinnar .
ánægju síðar meir. Og það er mín skoð-
un, að stærstu skáldin eigi þar tiltölu-
lega mestan pappírinn. Því sjálfsgagn-
rýnin er líka óhjákvæmileg forsenda
yrkinga, þótt S. A. M. hafi gleymt henni
í upptalningu sinni. Svo má S. A. M.
hafa hvaða skoðun, sem hann vill.
S. A. M. er ekkert hissa á því, að hægt
sé að setja saman prenthæft ljóð „í flimt
ingum yfir tafli“. Það er heldur ekki
nein ástæða til að undrast. „Mælt af
munni fram“ eða „kastað fram“ er fæð-
ingarvottorð margrar góðrar stöku.
Sama máli gegnir eflaust um mörg lengri
Ijóð; hugmynd eða hending fæðist á emu.
augnabliki, og síðan vinnur skáldið úr
því. En hvers vegna verður það ljóð?
Hví velur skáldið þetta form? Og hvern
ig tekst skáldinu? Er það ekkert atriði?
Eger ekki viss um, að S. A. M. sé
á sama máli og ég. Hann segir: „Þegar
ég . . . les bókmenntaverk, spyr ég ekki
endilega hvernig það hafi verið samið,
við hvafla aðstæður og af hverjum, held-
ur hvort það segi mér eitthvað, eigi
erindi við mig“. Hvað á S. A. M. við með
„hvernig það hafi verið samið“? Merk-
ir „samið“ hér unnið? Ég er ekki viss.
Hitt er samt greinilegt, að hann metur
kvæði aðallega eftir þeim áhrifum, sem
þau hafa á hann. Það er breyskur mæli-
kvarði. Hvað segir mér eitthvað, hvað
á eríndi við mig? Eða, hvað hrífur mig?
Þar með eru útilokuð öll kvæði, sem
ekki segja neitt, ekki eiga erindi við
mig. Hvað um þau kvæði, sem reyndu að
segja mér eitthvað, þegar ég hlustaði
ekki? Þetta minnir dálítið á viðbrögð
Dósa, sem drekkur í fjóra daga eftir
að hafa séð tiltekna birkihríslu í Vífil-
staðahrauni. Nema hvað Dósi hrífst á
persónulegri og kannski mannlegri hátt.
Hann stofnar ekki til neinna fjöldaferða
upp í Vífilstaðahraun, og sýnir (gegn
vægu gjaldi) birkihríslu, sem sé óbrigð-
ult meðal gegn bindindi. S. A. M. úr-
skurðar hins vegar: Þetta hefur bók-
menntagildi, því það átti erindi við mig.
Ég hef talað! Ég er bókmenntagagnrýn-
andi stærsta dagblaðs á íslandi. Punkt-
ur.
Nokkru síðar: „Það er almenn mein-
loka, að þroski, skynsemi og reynsía séu
forsendur ljóðlistar. Þetta kemur illa
heim . . . “ o. s. frv. Þetta er ekki al-
menn „meinloka“. Þetta er ekki
„prívat“ meinloka neins. Þetta er nefni-
lega engin meinloka. Það kemur svo
málinu ekkert við, hvort börn geta ort
kvæði, sbr. Minou Drouet. Ég hef aldrei
vitað neinn nema S. A. M. reyna að færa
sönnur á það, að óþroska, óskynsöm og
óreynd manneskja geti miðlað öðrum
ljóðlist. Hvað börnunum viðvíkur, þá er
það þvert á móti svo, að þau eru lista-
menn vegna þess, að þau eru óvenju-
lega þroskuð, óvenjulega skynsöm eða
með óvenjulega reynslu á sínu sviðL
Eða vill S. A. M. halda því fram, að
Mozart hafi verið óþroska hljómlistar-
maður á unga aldri, Minou Drouet sé
óskynsöm í ljóðum sínum, Reshensky
hafi verið óreyndur skákmaður á æsku-
árum? Svo er annað mál, að þetta getur
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 5