Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1965, Blaðsíða 5

EftJr Braga Ásgeirsson, listmálara
ITppruni lit-tréristunnar ligg-
J ur í hulu. Hún hefur senni-
legast orðið til af sjálfu sér,
líkt og vísan, og komið
fljótandi á fjöl, langt aft-
an úr grárri forneskju. í öllu falli
er fjölin mjög mikilvæg í þessu
efni. Útskomar tréplötur hafa verið
notaðar frá ómunatíð til þrykkingar
é vefnað og klæðnað, til stimpil-
gerðar og í fleira tilgangi, þar sem
endurtekning hlutarins var nauð-
synleg. Hvað sem öðni líður
þrykktu Kínverjar þegar á tíundu
öld bækur, þar sem öll síðan var
skorin út í tréstyfcki, líkt hinum
evoköiluðu blokkbókum, sem bún-
ar voru til í Evrópu fyrir daga Gut
enbergs. Tréristan er sem sagt í
þessu tilliti náskyld prentlistinni. —
Mynd og ritmál- haldast í hendur,
sem e.t.v. aldrei á seinni tíminn. —
Mjög sjaldan hafa þessar fyrstu
þrykktu bækur verið yfirstignar af
eeinni tíma bókagerð hvað fegurð
©g látlausa listræna tjáningu snert-
ir. Það er líka eðlilegt, þegar mað-
ur athugar hve náið samband hefur
orðið að vera milli lista- og iðnað-
armannsins. Ef maður vissi ekki bet
ur, gæti maður haldið að það væri
sami maðurinn, sem teiknaði og
skar hvorttveggja, myndina og
v letrið.
F rá uppgötvun prentlistarinnar
gengur ritmálið og myndin hönd í hönd
út til fólksins, og list orðsins og mynd-
arinnar verða á byltingarkenndan hátt
aðgengilegar þúsundunum. Það er ein-
mitt hið nána samband milli handverks
og listar sem gefur tréristunni töfra sína.
Engin önnur grafisk listgrein krefst í
jafn ríkum mæli, að listamaðurinn sé
með frá upphafi til loka, að hann þekki
6itt handverk og gefi sig allan.
í British Museum í London er til kín-
versk bók frá &68, „Diamond Sutra“, sem
sögð er innihalda fyrstu dagsettu tré-
ristuna, sem vitað er um.
Það er þó vitað, að Japanir unnu i
þessari listgrein enn fyrr, og að tré-
ristan er elzt innan grafísku tækninnar.
Þetta fólk hafði aðgang að pappír löngu
áður en við í Vestrinu. Það var einnig
í sajmbandi við það að menn hófu að
nota pappír í Evrópu, að fyrsta tréristan
og næstum samtímis fyrsta koparstung-
an stungu upp koHinum í formi spila og
helgimynda. Er óvíst að nokkur önnur
grein myndlistar hafi strax frá upphafi
(þjónað jafn ólíkum guðum!
Meðal fyrstu listamanna í Evrópu,
sem tdleinkuðu sér tæfcni tréristunnar,
má nefna Diirer, Holbein, Cranach.
F rá Austnnu kom tréristan til
Evrópu á því sögulega augnabliki, er
guli kynstofninn opnaði dyrnar til
Evrópu á gátt. Heimurinn var tiltödu-
lega stærri á þeim tíma. Menn vissu
næsta lítið hver um annan. í Evrópu
vissu menn þannig eiginlega hreint ekki
neitt um myndheim þeirra í Austrinu,
og það var fyrst í lok 18. aldar, sem
menn fengu yfirgripsmeiri innsýn í lista
sögu Austursins. Menn sáu þá hve ríkj-
andi hlutverki tréristan gegndi í þessum
löndum. Japanska tréristan hafði stöðugt
og jafnt verið að færast í aukana, og sú
þróun náði hámarki um 1800.
Nöfnin Kitagawa Utamaro (1753—
1806), Torii Kiyonaga (1762—1815),
Katsuhika Hokusai (1760—1849), Tosh-
usai Sharaku (stanfaði 1749—1803),
Ryusai Hiroshige (1797—1858) og mörg
önnur, tóku að vekja athygli meðal lista
manna og safnara Vestursins, ög verk
þessara manna tóku að hafa áihrif á alla
listsýn Vestursins.
Að búa til tréristu er í sjálfu sér aH-
einfalt; tæknina er auðvelt að tileinka
sér — en þrátt fyrir það er verulega
góð trérista mjög svo sjaldgæft fyrir-
brigði.
Trérista er háþrykk, andstætt kopar-
stungunni, sem er láigþrykk, og litógnafí-
unni sem er jafnlþrykkstækni.
Áhöldin 6101: tréplatan, liturtnin oig
pappírinn. — Venjulega er langvegur tré
plötunnar notaður. Spegilmynd teikn-
ingarinnar er yfirfærð á plötuna og síð
an hefst skurðurinn.
Allar útlínur litaflatanna eru skorn-
ar hreinar með skörpum hníf; síðan
fjarlægir maður partana á milli með
hvolfjámi þannig, að myndin stendur
i sínu upprunalega formi.
Svart-hvíta tréristan, sem er tæknilega
auðveldust, krefst samt sem áður mikils
af skapara sínum, eigi ekki þrykkið að
virka sem innihaldslaus eftirlíking, þvi
að list svörtu og hvítu niðurskipunarinn-
ar er mjög kröfuhörð og syndir gegn
teikningunni og hrynjandi línunnar af-
hjúpast miskunnarlaust. Tréð er hart og
hnífurinn skarpur. Vankunnáttu er ekki
hægt að fela í dularfullri þoku.
E iginleikar lit-tréristunnar krefj-
ast myndrænni aðferðar. Sé auðvelt að
búa til svart-hvíta plötu, þá eru litatré-
ristunnar mörgu plötur þeim mun erfið-
ari. Hér nægir ekki að yfirfæra hug-
mynd sína á eina plötu; maður verður
að dreiía myndinni á röð af plötum, sem
hver fyrir sig er einn eða til vara fleiri
litir. ,
Auðvitað þrykkjast oft tveir gagnsæir
litir yfir hvorn annan, til að ná þeim
þriðja, en aðailáherzlan er lögð á hinn
hreina lit sem oft er þá alveg þekjandi.
Það segir sig sjálft, að mikillar þolin-
mæði og innsýni í handverkið er krafizt
af þeim, sem vill ná góðum árangri.
Röð af fonþrykkjum, þrykk einstakra
platna eða fleiri saman eru undanfari
hinna eiginlegu tilraunaþrykkja (prufu-
(þrykkja). Með þeim leitar maður þeirra
litaáhriía, sem rnaður óskar eftir. Eins
og gefur að skilja, er innlitunin ákaflega
mikilvægur þáttur, sem krefst allra
krafta listamannsins. Hér eru nefnilega
falin mörg brögð, sem við verðum að
láta vera leyndarmál verkstæðanna. En
hafi listamaðurinn algjörlega ákveðið liti
sína, er engin tæknileg hindrun fyrir að
hann feli duglegum iðnaðarmanni þrykk
inguna. Skilyrðið er þá aðeins það, að
fyrirmælum listamannsins sé fylgt út í
æsar.
Þetta er mjög mikilvægt að athuga,
því einmitt hér. gefur hið „móderna"
bókaprentverk almenningi tækifæri til
að komast í nána snertingu við listgrein,
sem er jafnoki málaralistarinnar og get-
uj/ náð til margra, sem annars ekki hafa
efni á að umgangast 'list, eignast list.
Grafíkin er í dag sjálfstæðari listgrein
en nokkru sinni fýrr, hún er ekki lemg-
ur nein „ancllla picturae“ vinnukona
málaralistarinnar.
]^íota má næstum allar tegundir
viðar í tréristuna og gjarna fleiri mis-
munandi fyrir sama þrykkið. Oft eru
einnig notaðar hinar sérstöku og
„dekóratívu" myndir í samsetningu
viðarins.
Hin „xýlógrafíska“ tækni felst í því,
að maður notar enda viðarins, plötur
limdar saman af mörgum smáum hlut-
um af hörðum viði, t.d. „Buksbom",
sortuílyngsviði. Kosturinn við þessar
endaviðarplötur er sá, að
maður getur notað eirstunguáhöld
og unnið jafn auðveldlega með
hinum finustu línum á kross
og þvers um plötuna. Þannig nær maður
fínum blæbrigðum frá ljósi í skugga, í
l'íkingu við þau sem koparstungan gefur.
Alveg frá því að „xýlógrafían“ var
tekin í notkun í byrjun fyrri aldar þar
ti' fyrir rúmum mannsaldri, hefur hún
verið mest notaða endurprentunartækn-
in. Tæknin var smám saman í svo ríkum
mæli gerð vélræn, að maður gæti svarið
fyrir, að nokkur „móderne" listamaður
freistaðist til að taka hana upp aftur.
Eigi að síður hefur „xýlógrafían“ verið
endurreist á okkar dögum. Fjöldi dýr-
legra bóka hefur á seinni tímum séð
dagisins ljós úti í hinuim stóra heimi, og
eru þær útbúnar fögrum tréstungu-
myndum.
Að öHu samanlögðu gefur trérist-
an listamanninum hið rikasta tækifæri
t.il að hagnýta tæknilegt hugmyndaflug
sitt, sem oft getur haft hættu í för með
sér. Listamaðurinn freistast til „artis-
tískra“ bragða á kostnað hins sanna list
ræna takmarks. Því að í lit-tréristiunni,
eins og í allri góðri list, gildir hið
gamfla lögmál um mikili'eikarin í hinu
einfalda.
Val á pappír er komið undir þvl
hvaða áhrifum maður vill ná; maður »5
verður bara að vera öruggur um að
hann sé ljósekta, því litur pappírsins
ræður úrslitum í myndinni, og allir
litir munu breytast ef hann nær að
gulna. Það sama gildir auðvitað uim
þrykklitinn. Hann verður lítoa að þola
áhrif Ijóssins. Að öllu samanlögðu
getur maður ekki verið nógu vandvirk-
ur í vali efnis og tækja, stefni maður
að góðum árangri.
Þrykking lit-tréristunnar fer fraim á
' 1. tbl. 1965
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5