Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1965, Qupperneq 12

- JÖN PÁLMASON
Framhald af b'.s. 9.
langt að bíða að allir þessir menn væru
farnir úr FramsóknarfJ/>kknum, flæmd-
ir þaðan burt. Þarf freteari vitna við?
Á Alþingi 1932 féll Framsóknar-
stjórnin eins og kunnugt er vegna á-
greinings í flokknum út af stjórixar-
skránni. Fór svo að mynduð var sam-
steypustjórn SjáLfstæðismanna og þess
hluta FramsóknarflO'kksins, sam fylgdi
þeim Tryggva Þórhallssyni og Ásgeiri
Ásgeirssyni. Jónas Jónsson og hans nán-
ustu fylgismenm vóru þar í andslöðu.
f ríkisstjórninni áttu sæti Ásgeir Ás-
geirsson, forsætis- og fjármálaráðherra,
Magnús Guðmundsson, dómsmálaráð-
herra og Þorsteinn B-riem, atvinnumála-
ráðherra. Árið eftir var samþykkt frum-
varp um breytingar á stjómairskránni
og var aðalatriði þess að fjöttga þing-
mönnum í 49, leggja niður landkjörið
og taka upp 11 uppbótarþingsœti. Og
þess vegna var svo Álþingi rofið tveim-
ur árum eftir hinn mikla siguir Fram-
sóknarmanna.
Kosinn á þing
Kwosningarnar vorið 1933 bar nokk-
nð brátt að og því lítill tími til undir-
búnings. Var þá að ráði, að Þórarinn á
Hjaltabákka færi í Vestur-Húnavatns-
sýslu, þar sem fullreynt var að Austur-
sýsluna gat hann ekki unnið. Flokks-
fundur hjá okkur í Austur-Húnavatns-
sýslu var haldinn á Biöndiuósi síðasta
dag áður en framboðsfrestur var út-
runninn. Var hann rsekilega hoðaður, en
á honum mættu þó eigi fleiri en 35 full-
trúar. Fundarefnið var að ákveða fram-
boðið og undirbúa kosningamar. Var
snemma á fundinum samlþykkt að láta
fara fram leynilega kosningu á fram-
bjóðanda og kjósa svo í annað sinn milli
þeirra tveggja, sem flest fengju atkvæð-
in. En kosning fór svo að eg fekk 28
atkvæði, en hin 6 skiptust á fjóra menn.
Framboð mitt var því ákveðið og
gengið að fullu frá þvi á fundinum.
Mótfraimbjóðandi minn í þessum kosn
ingum var Guðmundur Ólafsson í Ási,
sem setið hafði á Alþingi í 19 ár fyrir
Húnavatnssýsiu og hafði 1931 96 at-
kvæða meirihluta. Útlitið var því eigi
álitlegt fyrir mig. Þó fór kosning á þá
leið, eins og allir vita, að eg sigraði með
54 atkvæða mun. Lágu til þessara breyt
inga einkum fjórar ástæður:
Mér tókst að ná töluvert mörgum at-
kvæðum í Skagastrandarkauptúni, sem
áður höfðu fylgt Framsókn;
Nokkrir Alþýðuflokksmenn, sem allt-
af höfðu verið harðsnúnir andstæðing-
ar Þórarins, gengu nú til fylgis við mig;
Framsóknarflokkurinn var í klofnings
ástandi og verkaði það á alla kosning-
tma, bæði í Húnavatnssýslu og annars
staðar. Kom það í ljós, þegar talið var
í þetta sinn, að óvanalega maxigir kjós-
endur fóru ekki á kjörstað;
Kommúnistar höfðu í þetta sinn fram
bjóðanda í Austur-Húnavatnssýslu í
fyrsta skipti. Var það Erling Ellingsen,
verkfræðingur, hann fekk nokkur at-
kvæði og auðvitað vóru þau sízt frá
Sj álfs tæðisf lokknum.
Harðar kosningar
og óvissa
A ukaþing var háð fyrra hluta
Wtrar 1933 til að ganga frá stjórnar-
skrárfrumvarpinu. Gekk það tiltölulega
greiðlega, svo sem vænta mátti'. En lít-
ið annað gerðist á þessu þingi, sem
verulega þýðimgu hafði. Vóru þó marg-
ar tillögur og frumvörp flutt og all-
miklar deilur háðar á þinginu, en að
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
öðru leyfí var það ekkert sögulegt.
Snerist þá adt um undirbúning næstu
kosninga, er verða skyldu næsta vot
1934. En þó svona gengi á Alþingi vóru
meiri og harðari atburðir um þessai
mundir að gerast í Framsóknarflokkn-
um.
Meirihluti flokksins stóð í samning-
um við Alþýðuflokkiim um klosninga- og
síðar stjórnarsamvinnu. Fylgdu þvi
margar kröfur frá Alþýðufllokknum.
Sumir þingmenn Framsóknar vildu eigi
ganga að kostum Alþýðuflokksmanna og
gengu deilur svo langt, að samþykkt
var að reka tvo þingmennina úr fiokkn-
um. Vóru það þeir Jón í S-tóradal, sem
var landkjörinn þingmaður, og Hannes
Jónsson, þingmaður Vestur-Húnvetn-
inga. Þetta hafði þser afleiðingar í föi
með sér að flokkurinn klofnaði. Báðii
ráðherrar flokksins, sem þá vóru þeii
Ásgeir Ásgeiralon og Þorsteinn Briem,
sögðu sig úr flokknum og tveir aðrii
þingmenn að auki, þeir Tryggvi Þór-
hallsson og Halldór Stefánsson, þing-
maður Norðmýlinga.
Vegna ails þessa var nýr flokkur
stofnaður og tók hann nafnið Bænda-
fiokkurinn. Ekki gekk þó Ásgeir Ás-
geirsson, forsætisráðherra, í þennan
nýja flokk, en stóð utanftokka. En marg
ir áhrifamenn utan þings, og þar á með-
al nokkrir fyrrverandi þingmenn, gengu
í Bændaflokkinn.
Allt studdi þetta að því, að næstu
kosningar hluitu að verða mjög harðar,
enda fór það svo.
f Austur-Húnavatnssýslu vóru fjór-
ir frambjóðendur, auk mín. Vóru það
þeir Jón Jónsson í Stóradal fyrir Bænda
flokkinn, Hannes Pátsson á Undirfelli
fyrir Framsóknarflokkinn, Jón Sigurðs-
son erindreki fyrir Alþýðuf.okkinn og
Eriing Ellingssen fyrir kfommúnista. Eg
var ekki í vafa um, að mér stafaði mest
hætta af Jóni í Stóradal. Bæði var það,
að Jón var greindur vel og þrautvanur
áróðursmaður. Náðr hann líka töiuvert
mörgum Si álfstæðismönnuim inn á sitt
band. Úrslit urðu samt þau, að eg sivr-
aði með 120 atkvæða hærri tölu en Jón,
hinir allir vóru miklu neðar.
Út.koman hjá Bændaflnkknum var svo
slærn, að hann fékk aðeins einn mann
kosinn, bað er Hannes Jósson á Hvamms
tanga. En á honum flutu inn á þingið
tveir uppbótarþingmenn, þeir Þorsteinn
Briem og Magnús Torfason, sýslumað-
ur. Vóru þeir mjög ólíkir menn. Þor-
steinn Briem prýðilega greindur og
mesti heiðursimaður, Mavnús Túrfason
gagnólíkur honum, enda sveik hann
flokk sinn á fyrsta þinai oa allt kjöir-
tímabilið út; gekk í lið með þeim sem
hann var kosinn til að beriast á móti.
En það er víst ekki einsdæmi í stjóm-
málaisögunni.
F ramisóknar- og Alþýðufloklkurinn
náðu meirihluta á þingi og myrduðu
nýja ríkisstjóm. Var Hemann Jónas-
son forsætis- og dómsmálaráðherra með
meiru, Eysteinn Jónsson fjánmálaráð-
herra og Haraldur Guðmundsson, at-
vinnu- og mennitamálaráð'herra. Svo
tæpt stóð þó um fylgið, að stjómin lifði
á því, að utanflokkamaðurinn Ásgeir
Ásgeirsson og uopbótarmaður Bænda-
flokksins, Magnús Torfason, studdu
hana.
Einu sinni sem oftar vóru margar at-
kvæðagreiðslur um frumvörp og tillög-
ur i Neðri deild og hafði stjómin aillt
í gegn með eins atkvæðis mun. Kom
þá svona vísa á kreik:
Sterk er lön.gum lífsins þrá
leitað allra fanga,
stjómartýran tórir á
títupr j óna-Manga.
Ekki vissi eg fyrir víst hver gerði vís-
una, en mestar líkur eru til að það hafi
verið enginn annar en Eiríkur Eina.rs-
son.
An.xans vakti þessi stjórnarmyndun
undrun víða, einkum vegna þess að all-
ir vissiu að Jónas Jónsson var aðalílor-
ingi Framsóknanflokksms og hafði verið
frá byrjun. Kosningasigurinn var fyrst
og fremst sigur hans og töldu flestir
því eðlilegast að hann hefði forystu í
ríkisstjórninni. Af hverju það varð ekki
er Ijót saga, sem eg sé eigi ástæðu til
að segja hér, enda þekkir þú hana vafa-
laust öðrum þræði.
Alþingi 1934 var harðasta þing sem
eg sat nokkru sinni, deilur geysilegar,
fjöldi nætuirfxmda og allar tillögur og
frumvörp frá Sjálfsiæðismönnum oig
Bæindaifllokksmiönnum stráfelld. Síðar á
þessu kjörtímabili urðu deilurnar held-
ur skaplegri en al'kt stefndi þó í eina og
sömu átt. Þó var þetta kjörtímabil að-
eins þrjú ár, eins og oftar, og næstu
kosningar 1937. Fyrir þær gerðust þeir
atburðir, að kosningasamvinna var á-
kveðin m-ihi Sjálfstæðisflokksins og
Bændafloikiksins. Eg var á móti þessu og
taldi litlar líkur fyrir nokkrum vinningi
að því. Samvinnan stóð líka alls staðar
í landinu, nema í Austur-Húnavatns-
sýslu. Þar barðist einn aðalforingi
Bændaflokksins, Jón í Stóradal, gegn
mér. Töldiu margir að með framboði
hans hafi verið stefnt að því að skáka
mér út. En þetta fór á aðra leið. Eg
sigraði með verulegum atkvæðamun.
og nú gerðist það, að margir fyrri kjós-
endur Jóns brugðust honum og fóru yf-
ir á Hannes Pálsdon. Hafði Hannes því
nokkru rneira fy.igi en síðast. Að öðru
leyti fóru þesisar kosningar svo, eins
og mig grunaði fyrirfram, að ailir þeir
Sjálfstæðismenn féllu, sem æthiðu sér
að komast að á stuðningi Bændaflokkis-
ins. Eini frambjóðandi Bændaflokksins,
sem náði kosningu, var Þorsteinn Briem,
og var ástæðan sú, að Þorsteinn sýslu-
maður stóð upp fyrir honuim og bauð
sig fram í Mýrarsýslti. Náði hann upp-
bótarþinigsæti.
S vto illa fór í Vestur-Húnavatns-
sýslu, að Hannes Jónsson féll, en hann
hafði verið eini sigui-vegari þeirra
Bændaflokksmanna í næstu kosningum
áður. Var eg viss um, að baráttan gegn
mér í austur sýslunni verkaði iilla fyrir
Hannes þar vestur frá. Það gat hvorki
Jón né Hannes ráðið við og ekki heldur
eg. Mundu báðar þessar sýslur hafa
unnizt fyrir bandalagið á þann einn
hátt, að Jón hefði farið í vestursýsluna,
eg stutt hann þar og hann aftur mig
í austursýslunni.
Eftir -þessar kosningar haifði vinstri-
stiómar bandalagið sterkari aðistöðu ein
áður. En ógæfa fylgdi því f'rá unphafi
og árið eftir, 1938, sofnaði þa ðað fullu
vegna innbyrðis deilna. Veik þá Har-
aldur Guðmundsson úr stjórninni, en
Framsóknarmenn héldu áfram um skeið
með einhliða minnih'ulastjóm. Settu
þeir þá Súla Guðmundsson í sæti Har-
alds. Ekki dugi þó sú skipan lenigi,
því árið eftir, 1939, var allt að fara í
strand vegna ógæfulegra stiórnariiátta.
Þá var það tekið til bragðs, svo sem
alþjóð er kunnugt, að mynda hina svo-
nefndu þjóðstjóm, sem var samsteypu-
stjórn þriggja f'bkka, Sjálfstæðisflokks-
ins, Framisóknarflolíksins og Alþýðu-
flokksins. Var það fimm manna stiórn
og sátu í henni þeir Hermann Jónas-
son og Eysteinn Jónxson, sem átt höfðu
sæti í fyrri stjómiuni, en f'rá okkur for-
maður f’okksinis, Ólafur Thors, atvin nu-
miálaráðherra, og Jakob Möller, fiár-
málaráðheiTa. Stetfán Jóhann Stefáns-
ííon, féte-Fsmálaráðhera, var fulltrúí Al-
þýðufloKkisins í stjórninni.
Nú er mér næst skapi að segja
þér nokkuð frá því, þegar eg fór mín-
ar eigin götur og gat ekki fylgzt með.
Aðalstarf þjóðstiómarinnar var að
stríða við þau vandkvæði, sem vinstri
stjórnin hafði. sikapað með sínu rótleysi.
Gildi krónunnar var stórilega fallið, þó
eigi hefði það verið viðurkennt með
breyttri skráningu. Nú vax eigi hjá
því komizt og var setning þeirra laga
eitt hið fyrista, sem þjóðstjórnin tók
tiíl bragðs. Kosningafresturinn 1941
var mikið óhappamál, sem mér leizt
strax illa á, eins og önnur frávik frá
okkar stjórnarskxá. Eg taldi þá sam-
þykkt ekki í verkahring Alþingis og
sat hjá á þeim grundvelli, ásamt Jó-
hanni Þ. Jósefssyni. Þetta reyndist lika
herfilega, því næsta ár urðu tvennar
kosningar og þingrof, enda þótt heims-
styrjöldin væri í aigleymingi Gerða-
dómslögin 1942 var annað óihappamálið,
sem eg var á móíi á þessum tíma.
Fannst mér augljóist, að sú ráðstöfun
hlyti að mistakast eins og þá stóð og
vildi ekki eiga hlut að henni. Mér þótti
líka afstaðan þá til Alþýðuflokksins,
sem var í stjórnarsaanvinnu, ekki for-
svaranleg, enda gaflst hún illa. Breyt-
inigin á skaittalögunum 1942 var einnig
mjög á móti mínu skapi, einkum eitt
aitriði hennar, sem alltaf hefur verið
ranglátt og að mínu viti til vanvirðu.
Þetta stóra atriði er það, að banna fram
teljanda að draiga frá tekjum sínuim
áður en skaittur er á lagður, það sem
hann verður að greiða á árinu í tekju-
skatt og útsvar. Þetta eru gjöld, sem ó-
hjákvæmilega vecður að greiða á fram-
talsárinu, og þó þetta sé lagt á tekjur
liðins áris, á það ekki að koona málinu
við. Að mega ekki draga þessi útgjöld
eins og önnur frá skattskyldum tekjum
er því hrein fjarstæða og rangindi. Eitt
af mönguim, sem frá Fra.m.sókn gömlu
eru komin.
Annars var ástæðan til þingrofs-
ins 1942 stjórnarskrárbreyting, þar sem
aðalatriðið var að löigfesta hlutfalls-
kosningar í öllum tvímenningskjördæm-
unum.
Vorliloisninigin þetta ár var mér nokk-
uð hættuleg, því vitað var, að minn að-
alandstæðingur Hannes Pálsson mundi
ná miklum meirihluta af fylgi Bænda-
flokksins, en nú var sá flokkur dauður.
Svo fór þó, að eg bar sigur af hólmi
í þessum kosninguim og með sæmilegum
úrslitum. Var þó atkvæðamunur minni
er. venjulega. Haustkosningin 1942 var
mér aftur á móti töluvert hagstæðari og
var atkvæðarmunur bá allmikilu meiri
en um vorið.
Eftir þessa tvaföldu kr | -limgahríð og
að undangeniginni ólöglegri kosninga-
frestun reyndist ekki mögutegt að kþma
á neinni stjórnarsiamvinnu, og þó Sjálf-
stæðisflokkurinn væri stærstur. hafði
hann eiga meirihluta á þingi. Úrslitin.
urðu þau, að rildsstjórinn, Sveinn
Björnsson, skipaði utanþingsstjórnina
undir forsæti Bjöms Þórðarsonar, svo
sem öllum er kunnugf. Stóð veldi henn-
ar frá vetrinum 1942 til ’43 til hausts
1944, þegar Nýsköpunarstjórnin tók við.
Á því tímabili gerðist það með góðu
samkomiulaigi milli flokka, að ful'lur
skilnaðar varð mitli íslandi og Dan-
merkur og lýðveldið íslenzka var stotfn-
að, og fer eg ekiki út í þá sá'.ima, en í
stað þess er bezt eg segi þér dálitla
sögu og heldur óvenjulegan draum:
illi Wosninga 1942 fluittum við
Bernharð Steifánsson saman tillögu um
hyggingu þingmannahúss og fóirum mieð
hana inn til Andrésar í Síðumúla, sem
þá var skjalavörður. Vóiru þar fleiri
menn viðstaddir. Andrés segir við mig:
,,Eg er nú hissa á þér að vera að flytia
svona tillögu, þú fellur í haust.“ ,.Mér
hefur nú oft verið spáð falli,“ segi eg.
„Og hvað sem um það verður, þá er
Bernlharð viss, og hanin er aðalfiutnings-
maður. En hann kemiur ekki með amn-
an Framsóknarmann í eftirdragi úr
Eyjafjarðarsýslu.“ „Hverju viltu veðja
um það?“ segir þá ínigvar Pálmason,
sem þarna var stadd-ur. „Eg ska.1 veðja
hverju sem er,“ segi eg. „Þið veðjið
aucWitað viskiflösku," segir Sveinbjörn
Högnason, sem þama var líka. „Eg hef
ekkert gagn af þeim fjandi, þó að eg
sigri,“ segir Ingvar, því hann var ramm-
ur góðtemplari. „Eg skal skera úr því,"
segi eg, „við skulum veðja visikiflöisku,
en hvor sem sigrar, þá skail Bernhiarð
fá flöskuna.“ „Þetta er veðimál sem mér
líkar,“ seigir Bemharð,
5. tbl. 1965.