Lesbók Morgunblaðsins - 25.07.1965, Blaðsíða 14

Hver er maðurinn? Teiknimynd af Samuel Eyde verkfræðingi, 31 árs aff aldri.
Mætti ekki eins vel ætla að þetta væri mynd af skáldinu Einari Benediktssyni?
ricjóti upp kollinum í hugskoti okkar.
í»ví ekki það? Ekki verður fram hjá
því gengið að eins og nú standa
sakir, mun ekki vera auðfundið félag
og fyrirtæki, sem lagt gæti fram slíka
reynslu og kunnáttu á þessu sviði eins
og Norsk Hydro. Reynslan hefir einnig
sýnt, að félagið er þess umkomið að
leggja fram fé og afla fjár til stórra
hluta.
Ný áburðarverksmiðja yrði vafalaust
byggð þannig, að notuð yrði „hráolíu-
aðferðin", svipað og í nýju verksmiðj-
unum í Danmörku og Noregi. Samt
þyrfti að vera þar meiri og tryggari
möguleikar til þess að framleiða
ammoníak við raforku heldur en nú eru
í Gufunesi, svo að tryggður sé hlutur
heimamarkaðarins og íslenzkra bænda,
þótt landið yrði einangrað um hríð, af
einhverjum ástæðum. Sú veila loðir auð
vitað við hráolíuaðferðina, að aðdrættir
olíu geti stöðvazt. Norsk Hydro gerir sér
auðvitað fulla grein fyrir þessu, en for-
ráðamenn þess segja sem svo, að á því
sviði standi þeir ekki verr að vígi en
keppinautar þeirra, og ennfremur að hin
mikla ammoniak-framleiðsla félagsins
við raforku geri Norsk Hydro alltaf fært
að halda uppi mikilli framleiðslu tilbúins
áburðar og annars, þótt framleiðslan á
grundvelli jarðolíunnar stöðvist t.d. af
stríðsástæðum. í þessu sambandi má
raunar geta þess, að Norsk Hydro hefir
gerzt aðili að einu af þeim félögum, sem
nú eru að hefja leit að olíu í Norðursjó,
einnig út af ströndum Noregs.
Það er auðvelt að láta hugann reika
og bollaleggja um þessa hluti, en um
hitt er mér auðvitað með öllu ókunnugt,
hvort Norsk Hydro er til viðræðna um
samvinnu við íslenzka aðila um stór-
framleiðslu köfnunarefnisáburðar hér á
landi. En svo eru líka til önnur og fleiri
stóriðjufélög, sem framleiða slíkan áburð,
hinsvegar hefir Norsk Hydro það fram
yfir mörg önnur stóriðjufélög, hve það
félag hefir mikla og margþætta reynslu
við byggingu orkuvera, sem sjá má af
því, að norska ríkið hefir hvað eftir ann-
að falið Norsk Hydro slíkar stórfram-
kvæmdir. — Læt ég útrætt um þetta,
mergurinn málsins er: Hefir það verið at-
hugað, og er ekki vert að athuga mögu-
leika þess að stofna hér til stórfram-
leiðslu köfnunarefnisáburðar? Auk alls
annars sem mælir með því er sú stað-
reynd, að í kjölfar slíkrar framleiðslu
getur farið margt annað sem lífvænleigt
er, sú er reynslan í Noregi, svo sem ég
hefi rakið nokkuð.
Allir íslendingar kannast við stór-
hug og stóriðjuhugmyndir skáldsins
Einars Benediktssonar, hitt er ef til vill
eigi jafnkunnugt, hvernig augljósir
þræðir liggja á milli stofnunar Norsk
Hydro og fyrstu' framkvæmda, annars
vegar, og stóriðjuhugmynda og fyrir-
ætlana Einars Benediktssonar hins veg-
ar. Því miður hefir greinagóð saga Ein-
ars enn eigi verið rituð, og er því margt
á hálfgerðri huldu um hinar löngu
dvalir hans erlendis og störf þar að
fyrirætlunum sínum, stórum og marg-
víslegum. En sum atriði eru þó nokkuð
ljós.
Það bar við eitt sinn í Ósló, er ég var
staddur á heimili einu ásamt fleiri gest-
um, að ég var kynntur fyrir gamalli
konu er nefnd var frú Hiorth. Hún heils-
aði mér glaðlega, er hún heyrði, að ég
væri fslendingur, og spurði: „Þekktuð
þér Benediktsson?" Mér fannst liggja í
spurninigunni, að hún ætti við Einar
Benediktsson og spurði hvort hún ætti
við skáldið. Svarið var jákvætt, og hún
bætti við: „Þeir voru miklir vinir
maðurinn minn sálugi, Hiorth verkfræð-
ingur, og Benediktsson. Hann kom oft á
heimili okkar og það var alltaf hátíð
þegar þessi glæsilegi maður kom inn
úr dyrunum. Þeir voru í eina tíð sam-
eignarmenn að vatnsréttindum á ís-
landi“.
Ég fór svo að grennslast eftir því í
kyrrþey, hver hún væri þessi frú Hiorth,
og hver hann hefði verið verkfræðingur-
inn maður hennar. Vitneskja um það
var auðfengin. Hér var um að ræða
Fredrik Hiorth, hinn kunna verkfræð-
ing, sem var félagi Sam. Eydes og sam-
herji er þeir stofnuðu hlutafélag um
vatnsréttindi við Rjúkanfossinn og víðar.
En um Hiorth er sagt að „það verði að
telja hann upphafsmann að fram-
kvæmdum við byggingu stærri vatns-
afls-orkuvera í Noregi“. Hróður hans
sem verkfræðings og framsýns manns
á þessu sviði náði langt út fyrir
endimörk Noregs, enda sýslaði Hiorth
við fyrirætlanir allstórkostlegar víða um
lönd. Meðal annars var hann upphafs-
maður að fyrirætlunum um að veita
Miðjarðarhafinu inn í Dauðahafið í
Gyðingalandi, og byggja um leið stór
orkuver. Gerði hann allar áætlanir og
útreikninga þar að lútandi, og lagði fyr-
ir enska aðila, þótt eigi tækist honum að
vekja þá til skilnings á þessum stór-
kostlegu möguleikum — sem hann taldi
vera — og til framkvæmda.
Það er fróðlagt að vita þetta tvenni
í senn, samstarf þeirra verkfræðing-
anna og hugsjónamannanna Hiorths og
Eydes, annars vegar, og samvinnu
og kunningsskap Einars Benediktssonar
og Hiorths hins vegar. Þar voru hæg
heimatökin fyrir Einar að fá greinagóða
vitneskju um stóriðjufyrirætlanir Sam.
Eydes og framkvæmdir. Og mikið má
það vera, ef Hiorth hefir ekki kynnt
Einar fyrir Sam. Eyde, þótt mig bresti
heimildir um að svo hafi verið.
F kki er vitað að Einar hafi dvalizt
neitt að ráði í Ósló fyrr en sumarið
1908 er þau hjón bjuggu þar á Sjur-
söen. Þá er Norsk Hydro komið vel á
legg, svo sem fyrir segir. En frú Val-
gerður segir í frásögnum um Einar
Benediktsson, að Einar hafi áður kom-
izt í kynni við norska athafnamenn á
sviði fossvirkjana og hagnýtingar vatns-
afls. Er ekki ósennilegt að það hafi ver-
ið á árunum um 1903—1904, er Einar
var að vinna að loftskeytamálinu; fór
hann þá meðal annars til Noreigs á
vegum Mareonifélagsins. Vitað er að
fundum þeirra Einars og Jóhannesar
Reykdals bar saman í Ósló annað
tveggja árið 1903 eða snemma á árinu
1904, er Reykdal var að festa kaup á
túrbínu og fleiru til fyrstu vatnsafls-
stöðvar á íslandi, þeirrar er hann kom
upp 1004 í Hafnarfirði. Er meira en lík-
legt að það sé á þessum árum og í sam-
bandi við Marconi-ferðina til Noregs,
að Einar kemst fyrst í kynni við Fredrik
Hiorth, og er þá þess að minnast að A/s
Rjukanfoss var stofnað 30. apríl 1903,
og að Hiorth var formaður félagsins.
Einnig er gaman að minnast þess að
Reykdal kaupir túrbínuna hjá Kværner
Brug í Ósló, en Hiorth var lengi for-
stjóri þess fyrirtækis. Eru allar líkur
til að Reykdal hafi hitt Hiorth og ráðg-
azt við hann um fyrirætlanir sínar. —
Og skemmtileg er hún sagan um að
Einar Benediktsson hafi — þar í Ósló —
lánað Reykdal 100 krónur til túrbínu-
kaupanna, en síðar orðið bæði undrandi
og glaður er hvort tveggja gerðist, að
Reykdal endurgreiddi honum upphæð-
ina og framkvæmdi fyrirætlan sína, að
virkja lækinn í Hafnarfirði. Vafalaust
hefir hið síðara glatt Einar mest, verið
honum mjög að skapi, þótt eigi væri um
neina stóriðju að ræða, en aðeins ör-
lítinn visi þess er verða mætti.
Ég sá og heyrði Sam. Eyde aðeins
einu sinni, er hann hélt fyrirlestur, um
stofnun og tilkomu Norsk Hydro, fyrir
okkur nemendur við Búnaðarháskólann
í Ási, veturinn 1914. Sá fyrirlestur er
mér vel minnistæður, og maðurinn —
fyrirlesarinn — eigi síður. Glæsimennsk-
an, öryggið, trúin á möguleika lands
og þjóðar, kjark og getu hinna ungu
menntamanna að lyfta Grettistökum,
eins oig hann og félagar hans höfðu gert,
og sem hann dró ekkert af að þeir hefðu
gert. — Eyde var þá eigi nema 48 ára
að aldri, og allt um hann í sjón og orð-
um í samræmi við það.
Einar Benediktsson sá ég eigi fyrr en
1921, þá 57 ára að aldri, og kynntist
honum eigi fyrr en síðar á ferðalagi
landa á milli. En hið fyrsta sinn er ég
virti hann vel fyrir mér, var, er ég sá
og heyrði hann lesa kvæðið Stórasand
í Nýja bíói hér í Reykjavík, þótt eigi
muni ég hvaða ár það var.
Og nú blasir það við í minning
minni hve áþekkir þessir tveir menn
voru, Einar og Eyde, um margt. Sama
glæsimennskan, sama fyrirmannlega
framkoman svo af bar, sami stórhugur-
urinn. Og báðum veittist létt að vinna
menn, með persónutöfrum sínum, þegar
þeir vildu það við hafa. Báðum lét vel
að halda veizlur stórar, svo að í minn-
um er haft, þótt þar bæri nokkuð á milli,
Eyde neytti aldrei dýrra veiga svo að
honum yrði það til tafar.
Báðir voru þessir menn stórskáld og
ortu undraljóð. Eyde skáld framkvæmd-
anna, í svo miklum mæli að ekki er
hægt annað en að undrast hverjar sýnir
hann sá, og hvernig honum tókst að
■gera þær að veruleika. Einar sá eigi síð-
ur sýnir stórar, og honum tókst að gera
þær að veruleika í ljóðum sínum. Hitt
tókst honum ekki að gera stóriðju-sýnir
sínar að veruleika, landi og þjóð til hags.
Þar bar líka mikið á milli. Einar skorti
hina miklu og þjálfuðu verkfræðiþekk-
ingu, sem Eyde hafði á að byggja og
beitti af snilli. Og svo mikið og merkilegt
átak var stofnun Norsk Hydro á norskri
grund og við norskar aðstæður, að þess
var í raun og sannleika engin von að
Einari Benediktssyni tækist, sem syni
hinnar smáu og örfátæku íslenzku þjóð-
ar, að gera svipaðar skáldlegar sýnir að
verklegum veruleika. En vera má að
Einar hefði komizt lengra ef hann í stað
lögfræðinnar hefði ungur numið verk-
fræði í hörðum og fullkomnum skóla
náms og reynslu eins og Sam. Eyde
gerði. Það er heldur ekki auðið neitt
um það að segja hvernig hefði farið um
sumar fyrirætlanir Einars og stóriðju-
fyrirætlana-félaga hans, ef ekkert minna
en margra ára heimsstyrjöld hefði ekki
komið og sett þá út af sporinu. Það var
óhapp sem um munaði. Sam. Eyde hafði
hins vegar heppnina með sér, því verður
ekki neitað. Hann ryðst fram með hug-
myndir sínar á réttum tíma, svo heppi-
legum tíma að sagt hefir verið, að 10 ár-
um síðar hefði ekkert Norsk Hydro fé-
lag getað orðið til, þrátt fyrir það að þá
hafði raftækninni og annarri tækni fleygt
svo fram að þá hefði ekki þurft að
byggja áburðarverksmiðjurnar við óhag-
ræði uppi í Vesturdal, þá var orðið hægt
að leiða orkuna til strandar með góðum
árangri.
Það hefir verið sagt um Einar Bene-
diktsson að virðingarleysi fyrir pening-
um hafi verið áberandi þáttur í fari
hans. Sam. Eyde var líka borið það á
brýn að hann færi stundum gálauslega
með fé og sæist ekki fyrir í þeim sökum,
er hann hafði ákveðið að gera hitt eða
þetta, og við að fá það gert svo sem
hann vildi vera láta.
Sam. Eyde efnaðist að sönnu vel. en
þó er ljóst að það var ekki sókn eftir
auði og völdum sem knúði hann fram til
athafna. Á bezta aldri, aðeins 52 ára, læt-
ur hann af forstjórn Norsk Hydro árið
1918 og snýr sér að öðrum verkefnum,
þótt enn væri hann viðriðinn N. H. um 10
ára skeið. Hann er maður nýrra fram-
kvæmda, stórra sýna, en ekki hinn iðju-
sami jafngengi forstjóri. Einræðisherra
í aðra röndina, sem ekki kunni við að
þurfa að leita álits og samþykkta stjórn-
arnefndar um hlutina, hvað gera ættL
En samt var þessi einræðisherra elskað-
ur og dáður af þeim sem fyrir hann
unnu, jafnt verkfræðingum sem hann fól
mikil verkefni og flökkuverkamönnun-
um, að sumu leyti illræmdu, sem unnu
hörðum höndum að því að byggja orku-
verin og stíflugarðana. Það er ekki að
ástæðulausu að í verksmiðjubænum
Rjukan getur að líta tvö minnismerki:
annað er standmynd af Sam. Eyde, hitt
er standmynd sem táknar Rallaren, það
er grjótvinnumanninn sem flækist stað
úr stað, sem hálfgerður lausamaður í
þjóðfélaginu, vinnur eins og hetja, en
tekur sér svo ærlegt frí á milli, til þess
að koma aurunum í lóg, svo að ekkert
verði eftir nema slitnar flíkur.
Ef til vill er allur samanburður á Ein-
ari Benediktssyni og Sam. Eyde út í hött,
svo margt ber á milli, og svo útilokað er
að bera skáldið E. B. saman við einn né
neinn, en eitt er þó víst, að báðir voru
þetta menn sem sáu „með nýrri sjón yfir
hauður og höf“.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
25. tbl. 1965