Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1965, Síða 5
Úr bókinni „The Story of Art“
eftir E. H. Gombrich.
Það er ekki ljóst, hvernig
list varð til, fremur en
tungumálin. Ef maður álítur að list
sé það að byggja hof og hús, búa
til höggmynd eða málverk og vefa
mynstur, þá er engin þjóð í veröld-
inni án listar. Ef með orðinu list er
átt við einskonar fegraðan „lúxus“,
eitthvað sem á að dá á söfnum og
sýningum, eða eitthvað sérstakt,
sem aðeins á að vera einskonar
dýrt skraut á fínum heimilum, þá
verður maður að gera sér grein
fyrir því, að sú notkun orðsins er
mjög ný af nálinni og að margir
hinir mestu byggingameistarar
málarar og myndhöggvarar létu sér
ekki einu sinni detta það í hug.
Mismunurinn verður manni ljós,
þegar hugsað er til byggingarlistar-
innar. Við vitum öll, að til eru
fagrar byggingar og að sumar
þeirra eru raunveruleg listaverk,
en sú bygging er tæplega til í allri
veröldinni, sem ekki er byggð í
einhverjum ákveðnum tilgangi.
Þeir sem hafa afnot af byggingunni,
annað hvort til guðsdýrkunar eða
íbúðar, meta hana fyrst og fremst
ei'tir því, hversu hentug hún er til
sinna nota. Hvað sem því líður, þá
líkar þeim ef til vill miður eða vel
teikning og hlutföll í uppbygging-
unni, og í síðara tilfellinu hæla
þeir byggingameistaranum fyrir
viðleitni hans til þess að gera hana
hentuga og „sanna“.
í fyrndinni var álit fól'ks á málverk-
ir.u og höggmyndinni hið sama. Það var
exki litið á þessi atriði frá listrænu sjón
flvmiði eingöngu, heldur einnig á nota-
gildi þeirra. Sá sem ekki hefur hug-
n.ynd um, til hvers á að nota húsið, á
Mynd A: tJtskorinn dyrakarmur úr
erfitt með að virða gildi þess. Þannig
getur einnig verið eríitt að meta list
fornaldarinnar, ef ekki er fyrir hendi
einhver hugmynd um tilgang hennar.
Hið sama á sér stað, þegar farið er úr
stórborginni og upp í 'sveit, eða frá sið-
menntuðu landi til þjóðflokka, sem enn-
þá eru á svipuðu stigi og forfeður okkar.
Við köllum slíka menn „frumstæða".
Ekki vegna þess, að sjónarmið þeirra
gagnvart lífinu sé einfaldara en okkar,
því að hugsunarháttur þeirra er þvert
á móti oft flóknari, heldur vegna þess
að þeir eru nær þeim lífskjörum, sem
mannkynið er sprottið frá.
Meðal frumstæðra manna er enginn
nýtnismunur á því, hvort menn byggja
hús eða búa til mynd. Kofar þeirra eiga
að vernda þá gegn regni, stormi og sól
og gegn þeim öndum sem stjórna vindum
og veðrum. Myndir búa þeir til sér til
verndar gegn öðrum öflum, sem að
þeirra áliti eru jafnraunveruleg. Mál-
verk og höggmyndir eiga því að þjóna
einhvers konar töfrum.
húsi Maórí-höfðingja.
(British Museum í Lundúnum).
E nginn getvjr vænzt þess að kom-
ast til skilnings á þessu undraverða upp-
hafi, ef hann reynir ekki að skilja hina
frumstæðu menn og komast að raun um,
hver er örsök þess, að þeir litu ekki á
mynd sem eitthvað fagurt fyrir augað,
heldur mátt sem bar að hagnýta. I>að
er ef til vill ekki svo erfitt að upplifa
tiifinningar þeirra að nýju, en það er
nauðsynlegt að vera sannur gagnvart
sjálfum sér, þegar kannað er hvort eitt-
hvað af hinu „frumstæða" leynist með
okkur. í stað þess að byrja
á ísöldinni getum við byrjað
á okkur sjálfum. Við tökum
mynd af uppáhaldsíþróttahetju okkar
eða kvikmyndahetju úr dagblaðinu. Er
hugsanlegt, að við mundum vilja stinga
úl auga myndarinnar með nál? Hefði
það sömu áhrif á okkur, ef stungið væri
gat á pappírinn einhvers staðar annars
staðar? Tæplega. Þó að heilbrigð skyn-
semi segi okkur, að það sem gerist með
blaðið hafi enga þýðingu fyrir vin okk-
ar eða hetju, þá finnur maður þrátt fyrir
allt til andúðar á að skemma myndina.
Sú tilfinning gerir vart við sig, að sá
sem myndin er af geti orðið fyrir sömu
örlögum og myndin. Ef það er rétt, að
(þessi viðkvæma, fánýta hugmynd hrær-
ist með okkur enn þann dag í dag, inn-
an um atómsprengjur og útvarp, þá er
það ef til vill ekkert undrunarefni, að
slikar hugmyndir skuli hafa lifað meðal
svokallaðra frumstæðra manna.
Um allan heim hafa galdramenn Og
nornir reynt að töfra á þennan hátt,
eða með þvi að búa til litlar myndir
af óvini sínum og stinga hana síðan í
hiartastað, í þeirri von að það kæmi
niður á óvininum.
Afríkunegrar eru oft eins og smá-
börn gagnvart muninum á mynd og
raunveruleika. Þegar Evrópumaður
nokkur sat og teiknaði kýrnar þeirra,
urðu negramir áhyggjufullir og sögðu:
„Á hverju eigum við að lifa, ef þú tekur
þær með þér?“
Allar þessar einkennilegu hugmyndir
eru þýðingarmiklar, því að þær geta ef
tii vill hjálpað okkur til að sitilja hin
elztu málverk, sem varðveitzt hafa til
okkar daga. Þessi málverk eru jafn-
gömul elztu handaverkum mannanna.
Þau eru fráf ísöld, tímabili þegar stór og
undarleg dýr reikuðu um, menn lifðu í
hellum og þekktu aðeins grófgerð tæki
síns tíma. Þrátt fyrir það hafa fundizt
málverk á veggjum og loftum hella á
Spáni og Suður-Frakklandi, sérstaklega
af rádýrum, hreinum, bisonum og villi-
hestum. Flestar myndanna eru frábær-
lega lifandi og mun líflegri en búast
mætti við. Það er hins vegar mjög ótrú-
legt, að þær hafi verið búnar til í þeim
tilgangi að skreyta veggina í dimmum
hellum. í fyrsta lagi eru þær oftast
langt inni í hellunum og mun dýpra en
þar sem menn voru vanir að hafast við.
í öðru lagi eru þær oft óskipulega stað-
settar eða hver ofan í annarri, án sýni-
legs skipulags. Það er mjög sennilegt, að
þær séu elztu sannanir um hina almennu
trú á valdið, sem fylgdi því að gera
myndir. Til dæmis trúðu hinir frum-
stæðu veiðimenn því, að ef þeir aðeins
gerðu mynd af fórnardýri sínu og ynnu
á myndinni með spjóti eða steinöxi, þá
hefðu þeir einnig dýrið raunverulega á
valdi sínu.
Þetta er auðvitað tilgáta, en tilgáta
sem á sér sterka stoð í hagnýtingu list-
ÞAÐ er mjög í tízku á pessum stíS-
ustu og beztu tímum viöreisnar og
þingbundinnar bjartsýni, aö lands-
feöurnir og viöbragösfljótir létta-
drengir þeirra tali af nokkru yfir-
lœti um nöldur, niöurrif, svarta-
gállsraus og aöra ámóta ólyfjan,
þá sjaldan einhver leyfir sér aö
gera því skóna, aö sitthvaö kunni
aö vera rotiö í ríki allsnægtanna,
Slíkir undanvillingar eru sakaöir
um aö sjá aldrei nema skrattann á
veggnum og vera haldnir einæöi
sem lýsi sér í óviöráöanlegri hvöt
til aö vera á móti öllu.
Nú má vel
vera, aö aö-
finnslur séu ó-
heilbrigöar og
jafnvel þjóö-
hœttulegar, en
ég hef einatt
átt erfitt meö
aö skilja hvern-
ig „marklaust
raus og nöld-
ur“ getur fariö
ra
svo óþyrmilega t fínu taugarnar á
fólki sem veit aö allt er í sómanum
og lœtur sér ekki til hugar koma,
aö þörf sé á umrœðum, hvaö þá
héldur umbótum. Gceti skýringin
veriö sú, aö stóru oröin, sem oft-
ast eru óstudd rökum (aö sögn
bjartsýnispostulanna), hitti menn
þar sem sízt skyldi, róti viö ein-
hverju í leyndum fylgsnum undir-
vitundarinnarf Finna menn
kannski þrátt fyrir allt innst inni,
aö ekki sé allt jafngott og geðfeltt
eins og viö mundum öll kjósaf
Hvemig sem þvi er háttaö, þyk-
ist ég mega slá þvt föstu, aö andúö
margra íslendinga á gagnrýni og
hispurslausum umrœðum um mis-
bresti hins íslenzka þjóöfélags sé
sprottin af hugarfari sem Fom-
Grikkir kenndu viö hunda. Hund-
ingjaháttur íslendinga lýsir sér
m.a. í almennu áhugaleysi um mik-
ilsverð málefni, léttúðugu kœru-
leysi, vöntun á andlegri forvitni og
geölausri nœgjusemi tneö ríkjandi
ástand, en dulargervi þessa fyrir-
bceris er hinn „mergsogni, lífs-
þreytti gálgáhúmor“, sem Þórberg-
ur Þórðarson lýsir í „Ofvitanum“.
(Sigfús Daöason hefur rifjaö upp
þessi sannindi í nýbirtum ritdómi
um nœstsíöustu bók Halldárs Lax-
ness).
Hér á landi vilja menn helzt ekki
taka nokkurn hlut alvarlega —
a.m.k. meöan allt flýtur. Bara slá
þessvt upp í grín, hirtoganir, hót-
fyndni, oröaleiki! Þetta ber samt
ekki vott um Kfsgleði, eins og virð-
ast mœtti viö fyrsta tillit, heldur
um öryggisleysi, andlegt slen og
vantrú á getu sína til aö kljást viö
erfið vandamál. Menn treysta meö
öðrum oröum hvorki lífinu, þjóö-
félaginu, náunganum né sjálfum
sér, og þá veröur hinn mergsogni
gálgahúmor þrautalendingin.
Þessi flótti frá vemleikanum inn
í gerviheim oröhengilsháttar og
siöblindrar „nœgjusemi“ er kunnur
frá ýmsum skeiöum mannkynssög-
unnar. Sófistarnir, sem Sókrates
deildi viö, geröu þetta lífsviöhorf
„sigilt“. Það var einnig til í Kína
sem <angi taóismans. Lin Jútang
hefur gefiö skilgreiningu á þessum
þœtti taóismans, sem vel gœti átt
við marga núlifandi íslendinga.
Halldór Laxness þýðir orö hans svo
í ritdómi um „Bókina um veginn“
úriö 19j2: ,„ . . kæringarlaus róna-
háttur, ruglandi og eyöandi efa-
semdastefna, hlœr spottandi aö öll-
um mannlegum fyrirtækjum og
misheppnan allra mannlegra stofn-
ana . . . og hefur yfirleitt illan bif-
ur á öllum hugsjónum, þó meir
fyrir trúleysis sakir en þróttleysis“.
Þessi lífsviöhorf eiga aö jafnaöi
mestu gengi aö fagna á upplausn-
ar- og hnignunartímum þjóöa, og
mœtti þaö vera okkur íslendingum
íhugunarefni.
s-a-m.
35. tbl. 1965
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5