Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.1967, Blaðsíða 3

Henrik Ibsen.
MlHi sögulegu aðferðarinnar og
móderniseringar er annar uppfærslu-
máti, sem kalla mætti aðlögun. Aðlög-
unaraðferðin er erfiðust en jafnframt
áhrifaríkust í uppsetningu klassískra
verka. Textinn fær að halda sér innan
þess ramma. sem nauðsynlegur er til
einföldunar og stílfærslu verkanna, en
það eru tvö höfuðeinkenni þessara
vinnubragða. Og leiktjöld og búningar
halda einnig sérstökum einkennum sín-
um, sem hjálpa áhorfendum til að skilja
og staðsetja þrjá aðalþætti leikhúsverks,
persónur, umhverfi og atbur'ðarás.
.Aðlögunaraðferðin sleppir hins vegar
öllum hefðbundnum en óþörfum tækni-
atriðum, sögulegu útflúri í tjöldum og
texta, sem nú er ofaukið, allri þeirri
umgerð verksins, sem tengir það saman
án þess að leggja nokkuð að mörkum
til að lífga persónurnar eða varpa betra
ljósi á boðskap höfundarins. Árangur-
inn er samþjöppun verksins og mynd-
ræn vinnubrögð sem nauðsynleg eru til
áð halda vakandi athygli áhorfenda, sem
vanir eru röskri atburðarás kvikmynda
og sjónvarps.
B orgarleikhúsið í Liibeck fékk
hinn unga Hanskarl Zeiser til að setja
á svið Villiöndina. Zeiser fór mjúkum
höndum um textann, en strikaði þó út
fáeinar setningar, m. a. tal Rellings,
læknis, um lífslygina, sem mun vera
þekktasta Ibsen-tilvitnun Þjóðverja.
Þessi útstrikun virtist næstum eins og
áskorun til áhorfenda að hafa nú rétt
hugarfar. Þrátt fyrir styttingu verksins,
hefur engum af hinum tvieggjuðu setn-
ingum Ibsens verið sleppt og engum af
táknrænum líkingum hans. Sá „mann-
heimur í hnotskurn“ (Otto Brahms),
sem Villiöndin á að sýna, kemur í ljós
í Lúbeck með sama sláandi ferskleika
og hann hlýtur að hafa gert, þegar verk-
ið var nýskrifað fyrir 80 árum. í sögu-
legri vinnuaðferð Zeisers gætir áhrifa
nýraunsæisstrauma, sem hann hefur orð-
fð fyrir, og í þessu tilfelli verða þau til
að draga fram aðalboðskap absúrdist-
anna, sambandsleysið og samgöngu-
tregðuna í samskiptum nútímafólks, —*
þáttur í Villiöndinni, sem kannski hefur
ekki verið málaður svo sterkum litum.
fyrr.
Á AÐ BRÚA BIUÐ?
Hugleiðingar um þrjár þýzkar Ibsen-sýningar
E ru frumgerðir allra „klassísku"
verkanna orðnar úreltar? Eru skemmti-
aðferðir og fjölmiðlunartæki nútímans
búin að mynda óyfirstíganlegt djúp milli
leikhúsverka, sem orðin eru eldri en
50 ára, og áhorfenda í dag? Slíkum
spurningum er oft varpað fram í al-
þjóðlegum leikhúsumræðum nú til dags.
Og það er ekki að ástæðulausu. Að und-
anförnu hafa um alla Evrópu tiðkazt
leikhústilraunir, sem margir leikhús-
menn líta á sem nauðgun á gömlu
meisturunum og hugsjón leiklistarinnar.
Shakespeare virðist leiða menn í mesta
freistni, en Goethe, Strindberg og Ibsen
verða einnig fyrir þarðinu á endurskoð-
unarsinnum, þegar verk þeirra eru tek-
in til sýningar.
Gömlu gamanleikirnir hafa orðið
langbezt úti í þessari skriðu af um-
skriftum og staðfærslum, enda hefur að-
eins þurft að dusta dálítið af þeim, auka
leikhraðann og bæta við nokkrum sögu-
legum staðreyndum til þess áð skemmta
áheyrendum. En um harmleikina er aðra
sögu að segja, og allra verst hafa „tragi-
kómedíurnar“ orðið úti. Hið stórbrotna
og hástemmda í harmleikjunum verður
gjarnan broslegt í augum nútímamanna,
ef rithöfundar og leikstjórar reyna ekki
að draga úr þessum öfgafullu þáttum
og samræma þá forsendum sínum í ljósi
viðeigandi tíma.
R etur en nokkru sinni fyrr, sann-
ast sú fullyrðing nú, að leikrit sé ekki
leikhús, fyrr en það er gætt lífi á sviði.
Leikritahöfundar nútimans vinna í nán-
ari og nánari tengslum við leikhúsin.
Þeir lifa og hrærast með verkum sínum
á leiksviðinu. Durrenmatt, Frisch, Weiss
og Bengt Bratt vinna allir að umskrift-
um og endurbótum verka sinna, me'ðan
á æfingum þeirra stendur í leikhúsun-
um, svo að allt komist til skila, falli í
samhljóm verksins og lifni á sviðinu.
Kannski vildu Shakespeare, Ibsen og
fleiri gömlu meistaranna helzt ganga
aftur og fá að taka þátt í sköpun nýs
leikhúss. Varla kjósa þeir fremur að
falla í hálfgleymsku leiklistarsögunnar,
vegna þess að starfsaðferðir leikhúss
þeirra tíma eru í dag orðnar úreltar.
Mér skilst, að til séu fjórar höfuð-
aðferðir til að setja á svið leikrit eftir
klassíska höfunda, þrjár þeirra jákvæð-
ar og ein neikvæð. Neikvæða a'ðferðin
er hin hefðbundna: Hamlet er ekki hægt
að leika’ nema á einn máta, — eins
og hann hefur alltaf verið leikinn. Þess-
ari skoðun er haldið fram af þröngsýnis-
mönnum, sem undir yfirskyni hreintrú-
arstefnu og með orðtæki eins og „virð-
ing fyrir menningararfinum" spinna fá-
nýtisvef um leikhús okkar og gera þau
ekki að söfnum (því að söfn eru þýð-
ingarmiklar stofnanir) heldur að ösku-
haugum með smithættu. Ólík þessari er
hin sögulega aðferð vi'ð að setja á svið
klassísk leikhúsverk. Með sögulegu að-
ferðinni er aðaláherzlan lögð á þá þætti
verksins, sem gefa því tímasetningu,
svo sem málfar, leiktjöld, búninga og
leikstíl. En leikstíllinn er ekki gripinn
aftan úr grárri forneskju, heldur er far-
inn meðalvegur, hann er eins gamal-
dags og nútímafólk þolir að horfa á.
Ef textinn er á annað borð umskrifaður,
er farið varlega í sakirnar, og uppfærsl-
an stendur eða fellur með hæfileikum
leikstjórans og leikaranna til að gæ'ða
persónurnar lífi á sviðinu. Sögulega að-
ferðin hefur auðvitað gildi sem sýnis-
horn leiklistarsögunnar, og þjónar einn-
ig listrænum tilgangi, ef gæði sýning-
arinnar ná því stigi, að verkið tali yfir
gjá tímans og beint til áhorfenda.
Onnur í röðinni af hinum þrem
jákvæðu aðferðum, módernisering, þ. e.
a. s. tíma- og jafnvel staðfærsla verks-
ins, er kannski einfaldasta lausnin bæði
fyrir leikstjóra og áhorfendur. Þessi að-
fer'ð tíðkast meira og meira, en frum-
verkið fær oft heldur illa útreið. í mó-
derniseringu tala frægar persónur leik-
listarsögunnar mál nútímans klæddar
nútímafötum í umhverfi nútímans eða
með stílfærðum leikmyndum, — reynd-
ar er oft bæði leiktjöldum og búningum
sleppt — við nálgumst samlestraraðferð-
ina. Oft er atriðum umturnað og allur
textinn umskrifaður. Hætt er því við
að útkoman verði skopleg eða of yfir-
drifin (t. d. Kaupmáðurinn í Feneyjum
leikinn í eftirlíkingu Wall Street). Auð-
séð er, að orðið fær aukna merkingu
í móderniseringu leikhúsverka, og það
er bæði veikleiki og styrkur aðferðar-
innar. Veikleiki hennar, af því að endur-
bætur og umskriftir koma harðast niður
á frumeinkennum textans, en styrkur
hennar, vegna þess að með þessari að-
ferð gefst höfundi tækifæri til a'ð tala
beint til áhorfenda í dag.
Eftir Lars Storléer
Þrjú leikhús í Þýzkalandi hafa á síð-
astliðnum vetri sýnt ágæt dæmi hinna
þriggja jákvæðu uppsetningaraðferða,
sem hér hefur verið reynt að lýsa. I
Lúbeck var Villiöndin sýnd í sögulegri
uppsetningu, í Hamborg Pétur Gautur í
móderniseringu og í Bremen Brúðu-
heimilið í aðlögunaruppsetningu. Allar
þessar uppfærslur báru ljó'san vott um
einlægar tilraunir til að sýna klassískt
verk á þann hátt, að það eigi fullkomið
erindi til áhorfenda í dag og sé þeim
'aðgengilegt. Og allar uppfærslurnar tók-
ust vel, bæ’ði listrænt og fjárhagslega.
Leikmyndin i Lúbeck var í senn göm-
ul og tímalaus, tjöldin grá, eldrauð og
fjólublá, búningar karlmannanna gráir
og brúnir, nema Rellings læknis, sem
var rauðgulur. Gína var í dökkgrænum
klæðum og Hedvig í heiðbláum, —- eri
það litaval speglaði prýðilega innbyrð-
is afstöðu hlutverkanna, smekklega og
skýrt. Hin nýja þýzka þýðing Gerdu.
Doubliers varðveitir blæbrigði málsinS
og þar með hálfleyndar merkingar þess
og gefur nægilegar hugmyndir um stökki
breytingar í sálarlífi hinna ómeðvituðu
umskiptinga Villiandarinnar, án þess að
riúfa nokkurn tíma hið fágaða yfirborð
<*amla tímans, hina veðruðu en fíngerðu.
áferð ákveðins árangurs, sem við skynj-
um í norsku leikhúsi. ^
Með sögulegri en stilfær’ðri túlkun
un tekst Zeiser að gefa áhorfendum
siónsamband við þennan margvíða leik
skuggamynda á dökku tjaldi undirmeð-
vitundarinnar. Fólk Zeisers er af holdi
og blóði fremur en tákn lífsmáta og
samlífsmáta, — hann afhjúpar persón-
vnar nægilega til að láta áhorfendur
skynja á líkamlegan hátt taugaæsing-
una og tíðari æðaslátt við hver tilfinn-
ingaumskipti. Tilfinningaleg áhrif af
sýningu lífslyginnar og lífslyginni sem
áþreifanlegri staðreynd minnka vegna
íaunsærra ’/innubragða Zeisers (sem
reyndar fylgja alveg forskrift Ibsens).
Og kannski er það nær tilgangi Ibsens
að Váta vandamálin koma okkur fyrir
síónir sem rökræna árekstra með þv£
að draga úr sjálfstæðu mikilvægi tákn-
anna. Jarðsambandslausir draumórar
geta verið kæfandi. j
,.Sá usigelig fattig kan en sjel da gá/
tilbake til intet i det tákede grá“. (í þýð-
Framhald á bls. 13
r
Hestsaugað
Dýpst
í auga hest.sins,
auðmjúku, angurblíðu,
djúpt
í spegli augans
Eftir Astrid Hjert jnces er engi glóandi í dögg,
And :rsen
djúpt
í mógullnu landslagi
sé ég manneskjuna,
rem er viðkvæmust alls,
/arnarlaus, nakin,
gmdd ólgandi lífi.
Guðm. Arnfinnsson þýddi
J
20. ágúst 1967
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 3