Lesbók Morgunblaðsins - 07.04.1968, Page 12

Lesbók Morgunblaðsins - 07.04.1968, Page 12
FYRSTU NÚTÍMAUÓÐIN Framhald aí bls. 2. að glata „lit“ daganna, og verða „spunahljóði tóm- leikans“ að bráð; en Jóhanni Sigurjónssyni eru ör- lögin efst í huga: „Sól eftir sól hrynja í dropatali og fæða nýtt líf og nýja sorg.“ Þótt Söknuður sé að mestu leyti með Ijóðstöfum, er hljómur þess allur og myndsköptm í ætt við hinn nýja tíma, og er það þess vegna glæsilegt framhald Sorgar, eftir Jóhann Sigurjónsson. Söknuður er nærtækust sönnun þeirra miklu skáld skaparhæfileika, sem vinir Jóhanns Jónssonar þreyt ast aldrei á að vitna um. Halldór Laxness skrifar: „Á Jóhanni Jónssyni höfðu vinir hans og félagar meiri vonir festar til skáldskaparafreka en á flestum mönnum er í þann tíma óxu upp, jafnskjótt og hann hafði borist suður híngað vestan virtist mörgum sem við hann kyntust að þeir hefði eigi áður vitað úngan svein fagna innborinni ljóðgáfu svo alskapaðri sem hann.“ En auk Saknaðar eru til ágæt ljóð eftir Jó- hann, sem geyma munu nafn hans, og sýna glögglega nýbreytni hans í íslenskum skáldskap. Þau eru mörg hver í ætt við þjóðvísur, ómur þeirra svo sérstæður, að hann sker sig alls staðar úr. Ég gæti nefnt kvæðið Landslag, sem segir frá gamalli borg við skógarvatn, og sumarregninu, sem seytlar af blaði á blað í þögulli sorg; einnig gæti ég rifjað upp Vind um nótt, þetta ákall til vorsins, sem á sér þegar allt kemur til alls aðeins dapurt lauf og líkföla brá; og hægur vandi væri að una við þjóðvísnaheim kvæða eins og Blítt lætur veröldin, Vögguvísur um krumma, og Máninn líður —. Árið 1921 orti Jóhann Haust, sem hann kallar „ókveðið ljóð.“ þetta er langt ljóð í lausu máli og hefst svona. Nú er sumarið liðið. Ver þú sœl, rós litla, systir mín! Manst þú allan draumleikinn í sumar! Fyrstu íslensku ljóðin í lausu máli eru oft á mörk- um þess að vera ævintýri, en Haust Jóhanns Jónsson- ar er dæmigert „ókveðið ljóð“, innblásið verk góð- skálds, sem hefur þetta nýja form á valdi sínu. Haust er í ætt við Söknuð. Það er saknaðarljóð: Ver þú sœl, elsku litla rós — systir mín! Sum- arið er horfið — langt á braut. Allir söngfuglar þess eru horfnir. ÖU gullvœngjuð ský þess! Skáldið segist safna minningum sumarsins saman í kyrrþei í hjarta sitt, eins og myndum í myndasal. Það er eins og oft áður á valdi hugsana um feigð sína, um þá nótt, sem kemur. Hann líkir henni við undar- lega, þögula konu: „Tungan er skorin úr munni henn ar. Augu hennar eru starandi stjörnur." Ljóðinu lýkur þannig: Þei, þei . . . Fyrir innan gluggann er móðir mín að lesa Faðir vor yfir litlu systur, sem er að sofna .... Málfar þessa „ókveðna ljóðs“ er fagurt, tiginbor- ið, eilítið skrautlegt eins og orðalagið var líka stund um hjá Jóhanni Sigurjónssyni. Það var margt skylt með þessum tveim íslensku skáldum, sem háðu bar- áttu fyrir lífi sínu og skáldframa fjarri landi sínu. Framlag þeirra til íslenskrar ljóðlistar verður ekki metið að verðleikum þótt afköst þeirra hafi verið lítil á því sviði, en Jóhanni Sigurjónssyni tókst með öðrum og kunnari hætti að verða eitt af fremstu skáldum þjóðarinnar á þessari öld. Jóhann Jónsson lifir í „andlátskvæði“ sínu, og draumnum um óunnin verk. Upp úr fyrri heimsstyrjöld gerðust mikil tíðindi í heimi ljóðsins. Þá hófst blómaskeið nútímaljóðsins víða í Evrópu, einkum í Frakklandi, þar sem súrr- ealistar ruddust fram og skipuðu sér í fylkingu undir Eorystu eldhugans André Bretons. Surrealistarnir byggðu á arfinum frá Comte de Lautréamont og Arthur Rimbaud, og voru óhugsandi án Guillaume Appolinaires, en hann var sannkallaður páfi listanna k sinni tíð. Á sama tíma og André Breton birti Súrrealista- Ivarp sitt í París, var ungur íslendingur að setja saman langt lj*ó’ð í Reykjavík. Þessu skáldi þótti am þessar mundir einungis súrrealistísk kvæði „verð- 3kulda skáldskaparnafn". Hann segir síðar frá á þessa ieið: „André Breton birti stefnuskrá surrealismans 1924, ef ég man rétt. Eg var í upphafi snortinn af þessari stefnu, og má sjá þess glögg merki bæði í Jnglíngnum í skóginum og Vefaranum mikla frá Kasm ír. Ég svalg alt sem ég náði í eftir þá höfunda sem mörkuðu stefnuna. Appolinaire, Aragon, Soupault, Max Jacob (að vísu nokkru eldri), Bontepelli (hinn ítalska), að ógleymdum sterkasta liðsmanninum James Joyce. Síðast en ekki síst dýrkaði maður hið fræðilega upphaf þessarar skáldskaparstefnu, Freud“. Halldór Laxness hefur ennfremur sagt um Úngling inn í skóginum: „Þetta litla kvæði var vetrarstarf mitt í Reykjavík 1924-25; ég orti það æ ofaní æ mánuðum saman.“ Laxness birti fyrst Únglínginn í skóginum, í Eim- reiðinni 1925, og var það honum dýrt spaug, því það svipti hann allri von um skáldastyrk frá Alþingi. Auðvelt er að skilja alþingismennina, sem lásu þetta ljóð, þá samkvæmt nýjustu tísku í París; erfiðlega hefur þeim oft gengið að átta sig á því sem nær þeim stóð, þótt þeir stykkju ekki hæð sína í fögnuði yfir þessu uppátæki hins imga skálds. Árið 1930 lét svo Halldór prenta eftir sig ljóðabók: Kvæðakver Halldórs Kiljan Laxness. Kvæðakverið hefst á hinu nýstárlega ljóði um Únglinginn í skóg- inum: Mig dreymdi ég geingi í skóginn eins og í fyrra, er ég gekk í skóginn með stöllu minni; og stóð í rjóðrinu við lækinn. Og þá kemur únglíngurinn í skóginum með úngan teinúng í hendi sér, hleypur fram á bakkann, klæddur skykkju, sem er ofin úr laufum. Og hann lýtur niður að lœknum, eys vatni í lófa sér, þeytir í loft upp og segir; Eia! Eia vatn! Eia, perlur! Eia, lexkur, leikur í sólskini úti í skógi! Þú ert orðin fullkomin síðan í fyrravor! Hver fór í skóginn kysti anemónur og hló, anemónur og ánemónur og fór að gráta? Táta, komdu Táta, komdu litla nótentáta að kyssa pótentáta úti í skógi! Þegar önnur útgáfa Kvæðakversins kemur út 1949, aukin, er þetta upphaf ljóðsins þannig: Mig dreymdi ég geingi útí skóg einsog í fyrra þegar ég gekk útí skóg með stöllu minni; og stóð ein í rjóðrinu við lækinn. Og þá kemur únglíngurinn í skóginum með úngan teinúng í hendi, klœddur skikkju ofinni úr laufum. Og hann hleypur frammá bakkann, lýtur niðrað læknum, eys upp vatni í lófa sér, þeytir á loft og segir: (Hann:) Eia! Eia perlur! Eia gimsteinar! Eia leikur leikur í sólskini útí skógi! Hver fór í skóginn, kysti animónur og hló, animónur og animónur og fór að gráta? Táta, kowAu Táta, komdu litla nótintáta að kyssa pótintáta útí skógi! Inntak ljóðsins hefur ekki breytst, orðalag asems verið fágað, gert ljóðrænna, þýðara í munni. Saman- burðurinn er aftur á móti forvitnilegur. Við getum til dæmis tekið setningu eins og þessa síðar í ljóðinu: „Hann laut höfði og skoðaði lindina, hvað speglaðist í kvikum gárunum". f annarri útgáfu er hún svona: „Hann laut yfir lindina, las það sem speglast i gárunum." Uppsetning ljóðsins hefur líka orðið ein- faldari, áður minnti hún á dans orða, var meira í sam ræmi við þann tíma, sem ljóðið er ort á. Únglíngurinn í skóginum er ljóð um æskuna og freistingar hennar, eða grun: leikrænt ævintýr. Hér eru vegamót. Hér hefst nýtt líf. Eða með orðum úng- lingsins við stúlkuna í súrrealistískasta hluta ljóðsins: Eia ég er skógurinn skógurinn sjálfur: morgunskógurinn drifinn dögg demantalandið; ég er miðdegisskógurinn, mál þrastaharpan; kvakandi kvöldskógurinn, rökkurviðurinn reifður hvítum þokum; grœnklæddur gaukmánuður guðlausra jarðdrauma, himneskur losti heiðinnar moldar. Og skepnan öll drekkur sig drukkna undir mínum laufum. Önnur kvæði í Kvæðakveri, sem segja má að séu með súrrealistísku ívafi án þess að vera beinlínis í anda stefnunnar, eru þessi: Rhodymenia palmata, Nótt á tjarnarbrúnni, Apríllinn, Erfiljóð eftir stórskáld, Borodin, og Snjógimi. Halldór segir í Kvæðakveri 1949 um súrrealisma sinn: „Súrrealismi í hreinni mynd er varla til frá minni hendi; nokkrir kaflar og ein- stakar setningar í Vefararanum nálgast það helst, sömuleiðis ýmsar glefsur í kvæðunum.“ Únglíngurinn í skóginum hefur löngum þótt eftir- minnilegasta ljóð Halldórs Laxness, og þrátt fyrir ýms ar nýjungar hans í öðrum kvæðum, skipar þetta draumkynjaða skógarkvæði honum á bekk meðbraut ryðjendum íslenskrar nútímaljóðagerðar, einkum þetta ljóð. En það er einkennandi fyrir viðhorf hans til ljóðagerðar síðar, að í annarri útgáfu Kvæða- kversins hefst bókin ekki á Únglíngnum í skóginum, heldur hinu hefðbundna Bráðum kemur betri tíð, sem nann yrkir á þeim árum, sem hann samdi Undir Helga- hnúk. En það er til marks um hinn „hefðbundna" kveðskaparhátt Laxness, að hann er ekki einhlítur, og hefur aldrei verið það: Þarna stendur að „kýrnar leiki við kvurn sinn fíngur", og þótti það að vonum djörf samlíking. En best lýsir Laxness sjálfur við- leitni sinni og kveðskaparmáta í formála Kvæða- kversins 1930, þegar hann segir: „Um form þessara ljóða skal þess getið að öðru leyti, að þau eru vel flest orkt í þeim stíl, sem nefndur er burlesque. Bygging margra þeirra er með hermiljóðabrag, enda sum þeirra beinar hermur, ýmist á eigin kvæðum eða annara, sum óbeinar. Enn mega nokkur þeirra kallast skopstælínagr á skáldlegu sálarástandi eða hugsunar hætti yfirleitt. Annars má kalla þau í heild sinni til- raunir í ljóðrænum vinnubrögðum, rannsóknir á þéin- þoli ljóðsins, einskonar landkannarir, bæði í heimi hins raunhæfa og hins óraunhæfa, hins venjulega og hins óvenjulega, hins hversdagslega og hins fáránlega, hins hlutkenda og hins óhlutkenda. Ég vona að sum- staðar hafi ég fundið nýjar leiðir og athyglisverðar aðferðir, sem aðrir gætu haft til hliðsjónar, án þess að það þyrfti nokkuð að skerða þeirra eigin frumleik." Þessi formáli, þar sem skáldið talar um „tilraunir [ ljóðrænum vinnubrögðum, rannsóknir á þanþoli ljóðs ins, einskonar „andkannanir“, gefur til kynna nýjung Kvæðakversins. Hér er Halldór að skrifa stefnuskrá nútímaskálds sem ætlar ljóðagerð sinni ekki svo lit— inn hlut. Önnur útgáfa Kvæðakversins, er aftur á móti með öðrum hætti. Þar er flest með frágangi sagnaskáldsins, sem kryddar sögur sínar með kvæð- um og stökum, og athugasemdirnar, sem fylgja um ljóðin að lokum, sýna að Halldór Laxness lítur nú á þessar „landkannanir" sínar góðlátlega og með um- burðarlyndi án þess að ætla að þýðing þeirra hafi verið nolckur önnur en skemmtunin ein eða hvíld hans sjálfs frá viðameiri verkefnum. Hitt er svo ann- að mál, að þegar Laxness þóknast að yrkja, þá er hlustað. En framhald Únglíngsins í skóginum, hefur ekki verið ort. Það stóð vist aldrei til. 12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7. apríl 1968.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.