Lesbók Morgunblaðsins - 30.03.1969, Qupperneq 2

Beðið á
ströndssmi
eru oft nauðaómerkileg frá
hvaða sjónarmiði, sem á þau
er litið. Oft er auðsætt, að þau
eru aðeins skrifuð til að þókn-
ast þeim, sem við er talað, önn-
ur til að afla höfundi þeirra
ofurlítilla aukatekna — og það
er svo sem ekki nema mannlegt,
en loks er sú tegund Slíkra við-
tala, sem er verulega ógeðfelld.
Þau bera það með sér, að höf-
undurinn virðist fyrst og fremst
skrifa til þess að monta sig af
vináttu eða kunningsskap við
mann, sem er almennt kunnur
og hann að minnsta kosti telur
í heldri eða merkari manna röð,
— já, það er eins og sum við-
tölin beri því ljóst vitni, að
höfundur þeirra telji sér að
því álitsauka, að merkur maður
hafi virt hann viðtals!
Ekki verður því annars neit-
að, að oft hafa verið birt í ís-
lenzkum blöðum merkileg og vel
skrifuð viðtöl við menn af ýms-
um stéttum og ýmissar gerðar
um ævi þeirra, störf og við-
horf. Valtýr heitinn Stefáns-
son ritstjóri var um skeið sá
maður, sem þar bar af. Hann
skrifaði fjölda viðtala, þar sem
raunverulega kom fram eitt-
hvað, sem bæði lýsti viðmæl-
anda hans og leiddi í ljós sitt-
hvað, sem alla varðaði, en ærið
voru þó viðtöl hans misjöfn
að gildi, — þeir, sem hann
ræddi við, voru flestir mjög
kunnir menn og margir í mikil
vægum stöðum, og sumir þeirra
leyndu meira á því forvitni-
legasta í störfum sínum og sam-
skiptum við aðra valda- eða
merkismenn þjóðarinnar en
æskilegt hefði verið frá sjón-
armiði lesenda viðtalanna bæði
með tilliti til gildis ein-
stakra atríða og heildarinnar.
Nokkr.u yngri en Valtýr var
Vilhjáimur S. Vilhjálmsson,
sem á seinustu áratugum ævi
sinnar skrifaði og birti ærið
mörg viðtöl, bæði við karia og
konmr, og var flest það föik
úr aijþýðustétt. í viðtöium hans
er mikill og verðmætur fróð-
leikur um lífsbaráttu íslenzkr-
ar aiíþýðu á þessari öld og síð-
ustu áratugum 19. aldar, og í
summm er brugðið upp mynd-
um, sem lýsa mjög greinilega
gerð og mótun þeirra, sem við
er mælt.
Af þeim, sem nú rita við-
töl, eru þeir ótvírætt merkast-
ir, ritstjórarnir og skáldin
Guðmundur Daníelsson og
Matthías Johannessen. Viðtöl
Guðmundar fjalla einkum um
ævi og störf karla og kvenna
í Rangárvalla- og Arnessýslum,
og þó að stundum sé þar farið
ærið fljótt yfir sögu einmitt
mikilvægra atriða og jafnvel
sjáist lítdð af viðmælandanum
annað en það, sem ráðið verð-
ur af helztu störfum hans og
auðsæjum framkvæmdum, er í
hinum f jölmörgu viðtölum Guð-
mundar mikill og víðtækur fróð
leikur um menn og málefni
austur á hinu víðlenda svæði,
þar sem hagur manna og að-
stæður hafa tekið ef til vill
meiri stakkaskiptum á seinustu
þrem, fjórum áratugum en víð-
ast annars staðar hér á landi,
þótt alls staðar hafi orðið mikl-
ar og róttækar breytingar.
En hvað sem líður vér'ðleik-
um annarra, virðist mér Matt-
hías Johannessen hafa algera
sérstöðu um gerð og gildi við-
tala. Fram að árinu 1968 komu
út eftir hann fjórar bækur, sem
fluttu viðtöl hans við þrjá
af merkustu listamönnum þjóð-
arinnar, Þórberg Þórðarson,
Tómas Guðmundsson og Pál
ísólfsson. í öllum þessum bók-
um er lögð áherzla á að leiða í
ljós hinn innri mann viðmæl-
enda höfundarins, fá þá til að
lýsa viðhorfum sínum til lífs
og listar, stefnu og strauma —
og í rauninni hver drög eðlis,
aðstæðna, þekkingar og al-
mennrar framvindu á sviði
menningarmála og þjóðfélags
ins yfirleitt — hér og í um-
heiminum — liggja að þróun
listar þeirra. Gerð slíkra
bóka sem heillegra og sannra
heimildarrita um viðmælendur
höfundarins sem persónur og
listamenn — og um viðhorf
þeirra við list sinni og um-
hverfi er háð meiri vandhæfni
en þorri jafnvel gáfaðra og á-
hugasamra lesenda mun geta
gert sér í hugarlund. Sitthvað
sem raunverulega hefur verið
listamanninum ærinn örlögvald-
ur, er honum of viðkvæmt til
þess að hann svo mikið sem
snerti við því vitandi vits, og
ýmislegt sem honum hefur
sýnzt smávægilegt, hefur í
rauninni verið áhrifaríkara en
sumt annað, sem virðist liggja í
augum uppi, að verið hafi mik-
ilvægt. Svo verður þá ekki
hjá því komizt, að hér og þar
verði annað tveggja brotalöm á
heildinni eða að glöggum og
forvitnum lesanda finnist hún
ekki ná yfir nægilega víðáttu
á listrænum og persónulegum
þroskafer'li viðmælandans, en
að því er til tekur viðtalsbóka
Matthíasar þykist ég vita, að
enginn geri sér gleggri grein
fyrir þessu en hann sjálfur,
svo mjög sem hann auðsjáan-
lega hefur þreifað fyrir sér og
þá um leið orðið þess aftur og
aftur vís, að honum var svo
gott sem sagt: Hingað og ekki
lengra! . . . En þrátt fyrir þetta
eru þessar bækur ærið forvitni
legar, bæði að gerð og efni,
og munu þykja mjög merk
heimild um hina snjöllu og á-
hrifaríku listamenn og samtíð
þeirra, auk þess sem þær vitna
um stórhug höfundar í vali
verkefna og óvenjulega glöggt
skyn annars vegar á gildi
snjallra listamanna fyrir sam-
tíð og framtíð — og hins vegar
á það, hve mjög list þeirra mót-
ast af aðstæðum og um-
hverfi . . . Til samanburðar við
þessar bækur man ég ekki eftir
neinu, sem íslenzkir höfundar
hafa skrifað. Saga Jóns Engil-
berts, sem Jóhannes Helgi rit-
aði, er þarna alls ekki sambæri-
leg, því að um gerð hennar ráða
nokkur önnur sjónarmið.
Svo eru það þá þau viðtöl,
sem Matthías hefur birt í Morg
unblaðinu. Ég þykist mega full
yrða, að þeir séu allmarg-
ir, sem lesa þau fyrst al'ls efnis
í blaðinu, að undanskildum
stuttum frásögnum af óvenju-
legum eða mikilvægum atburð-
um.
Löngum hefur mér þótt fróð-
legt að hyggja að vinnubrögð-
um Matthíasar við gerð þessara
viðtala. f fyrstu ber oft tals-
vert á honum sem skorinorðum
spyrjanda, en allt í einu hverf-
ur hann, viðmælandi hans þá
orðinn einn á sviðinu, — e'ng-
in spurning, — aðeins á því,
að sá, sem- talar, breytir öðru
hverju um efni, verður ráðið,
að einhver hlutist til um för
hans um lendur liðinnar tíðar og
viðhorfa og að hverju hann
beinir sjónum í samtíðinni.
Þarna er augljóst, að fyrir
spyrjandanum vakir síður en
svo að trana sér sjálfum fram,
athyglin á eingöngu að bein-
ast að viðmælanda hans. Og fyr
ir þetta verður frásögn hans
og hugleiðingar trúverðugri og
eðlilegri en ella hefði orðið,
þar eð þá líka Matthíasi tekst
oftast að velja þannig úr því,
sem viðmælandinn segir, að þar
komi sem gleggst fram athygl-
isverð efnisatriði — og per-
sónuleg einkenni í málfari og
frásagnarhætti. Það er eins og
sá, sem á sviðinu er, sé að trúa
lesandanum fyrir þvi, sem hon-
um verður af munni, en alls
ekki ágengum blaðamanni.
En þó að þannig séu mörg —
jafnvél flest — viðtöl Matthí-
asar formuð, þykir honum
stundum henta og hæfa að haga
þeim mjög á annan veg. Hann
kemur þá sjálfur meira fram —
og ekki aðeins sem háttvís en ef
til vill svolítið ágengur spyrj-
andi, heldur beinlínis í öllum
sínum galsakennda, djarfa og oft
óvænta sérkennileik. Þetta ger
ist einkum, þegar hann ræðir
við kunna menn, sem sjálfir eru
sérlegir, dulir, en þó á yfir-
borðinu þannig, að þeir eru í
augum almennings hálfgildings
furðufuglar. Þar finnur Matt-
hías, að ekki er hætt við, að
hann dragi um of athyg'lina að
sjálfum sér, þótt hann leyfi sér
eitt og annað til orðs og æðis,
heldur geri sérkennileiki hans
það enn meira áberandi, hve
viðmælandinn er sérstæður, les
andinn segi gjarnan við sjálfan
sig eitthvað á þessa leið: ,,Þeir
eru góðir saman, þessir".
Og þetta er einmitt sannmæli
í bókinni Kjarvalskver, sem kom
út á liðnu hausti. En sú bnk
flytur nokkur viðtöl, sem Matt
hías hefur átt við Jóhannes
Kjarval og birt annað veifið í
Morgunblaðinu um nokkurt ára
bil.
Mjög víða eru skörp skil á
milli menningarlegrar aðstöðu
hinna elztu kynslóða, er enn
lifa hér á íslandi, og þeirra
yngstu, sem komnar eru til
vits og ára, en vart munu þau
á nokkru sviði vera jafnauðsæ
og ef litið er á mismuninn á
skilyrðum afa og ömmu og barna
barna þeirra til að njóta mynd-
listar. Unga fólkið hefur átt
þess kost allt frá bernsku að
sjá yfirlitssýningar á íslenzkri
myndlist — og oft hefur þorri
unga fólksins getað séð nýjar
myndir frá hendi þeirra, sem
enn lifa og veitða þó að telj-
ast í hópi frumherjanna, auk
þess sem opnun sýninga á mynd
um hinna yngri myndlistar-
manna af margvíslegu tæi, mis-
jafnlega kunnáttusamra og mis
jafnlega gáfum gæddra, hafa
verið um nokkurt skeið og eru
enn hart nær daglegur viðburð-
ur. Margt af unga fólkinu hef-
ur og átt þess kost að sjá er-
lenda list, sígild listaverk og
ærið umdeilda nýlist. En flest
gamalt fólk og margt, sem enn
er vart meira en miðaldra, en
alið upp í sveitum og þorpum
okkar stóra, torfæra og fram á
annan fjórðung þessarar aldar
næstum veglausa lands, sá ekki
á unga aldri aðrar myndir en
ljósmyndir af nánu skyldfólki
og vinum, — og myndir í blöð-
um af kunnum mönnum, eink-
um á stjórnmálasviðinu, merkum
stöðum og af helztu valdamönn
um, óeirðaseggjum og herfor-
ingjum umbeimsins. Því er það,
að þótt ætla megi að unga fólk
ið hafi lært að meta að minnsta
kosti að vissu marki helztu
snillingana í hópi brautryðjend
anna á sviði íslenzkrar my.nd-
listar, mundimega teljai.að váð-
horf e’ldri og yngri kynslóð-
anna gagnvart myoictlist séu yf-
irleitt mjög ólík.
En hvað sem þessu líður
hefur mér vfczt, að jaÆmæl
yngri sem eldri nytu málverka
Jóhannesar Kjarvals. Hann er
nægilega breytilegur um val við
fangsefna, forms -og lita til þess
að unga fólkið dái hann. Og svo
undarlegt sem það gæti sýnzt
mun mjög margt hinna eldri
manna ekki aðeins njóta þeirra
málverka Kjarvals, sem það dá-
ir sem trúa og áhrifaríka túlk-
un íslenzkrar náttúrufegurðar,
neidur einnig hinna, sem æxia
mætti, að margir hinna eldri
manna hristu aðeins höfuðið yf-
ir og segðu: Svona lagað er nú
víst ekki fyrir mig og mína líka.
. . En ég hef aftur og aftur orð
ið þess vís, að ýmsir eldri menn
er ekki aðeins líta á alla hina
sérlegu og oft ærið furðulegu
nútímalist sem eina tegundina
af „nýju fötunum keisarans",
heldur yfirleitt telja sjálfsagt,
að öl'l málverk séu „af ein-
hverju“ og helzt nákvæmlega
eins og fyrirmyndin, njóta yfir
leitt málverka Kjarvals, hver
á sinn hátt. Það er ekki fjarri
lagi að segja, að list hans hræri
einhvern streng innra með flest
um löndum hans, hver viðfangs
efni sem hann velur sér og
hvernig sem honum dettur í hug
að forma þau, enda ber form-
ið, hvert sem það er, ávallt
hans persónulega og auðkenni-
lega svipmót.
Ég hef stöku sinnum vikið
að þessu við greinda og and-
lega vökula, en annars al’ls ó-
fróða leikmenn á sviði listar-
innar af hinum eldri kynslóð-
um. Jú, — það er svo skrýtið
með hann Kjarval, — það er
eins og eitthvað sé — í jafn-
vel fjarstæðukenndustu og
skrýtnustu myndunum hans —,
sem mann hefur sjálfan ein-
hvern veginn órað fyrir, —
svipað þessu er svarið, en sum-
ir taka fram eitthvað sérstakt,
sem hefur heillað þá: Það eru
nú til dæmis þessir litir, sem
sumir þykjast ekki þekkja úr
náttúrunni, — ætli maður hafi
nú ekki samt sem áður séð þá
stöku sinnum, þó að maður hafi
varla og reyndar hreint ekki
gert sér grein fyrir þeim, — ja,
■eða ekki viljað við það kann-
ast. ..? Svo eru það nú mynd-
imar, sem „guð og eldur“ hafa
Framh. á bls. 14
Kjarval á vinnustofu sinni.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
30. marz 1969