Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1970, Síða 2

■ímM ' ■
W
L ?.?■ jj§4
Leikhúsið í Epidauros, bezt varðveitta leikhúsið frá fomöld.
Antigóna
gegnt sætum áhorfenda. Þar
komu leikarairnir fram, en kór-
inm lék listir sínar eins og áð-
ux á dansfletinum fyrir neðan.
III.
Þegar menn á vorum dögum
ræða um griska harmleika, eiga
þeir fyrst og fremst við verk
snillinganna þriggja, Aiskýlos-
ar, Sófoklesar og Evrípídesar,
enda hófu þeir þessa listgrein
til æðstu fulkomnunar.
Aiskýlos var fæddur árið
525 eða 524 f. Kr. b. í Elevsis,
höfuðsetri launhelganna grísku.
Hann andaðist í borginni Gela
á Sikiley árið 456.
Sófokles var fæddur í þorp-
inu Kolónos, skammt frá
Aþenu áirið 496 eða 495 f. Kr.
b., en andaðist í Aþenu árið
406.
Evrípídes var ættaður frá
þorpinu Phlýa í Attíku, senni-
lega fæddur árið 484 f. Kr. b.,
en hann andaðist árið 406, við
hirð Airkelaosar konungs í
Makedoníu.
Skemmtileg sögn hermur, að
allir hafi þessir frægu þne-
menningar, hver á sinn hátt,
verið tengdir úrslitabaráttu
Aþeninga og alls Grikklands
við Persa í orustunni við Sala-
mis áirið 480 f. Kr. b.: Aiskýlos
bairðist í orustunni og gat sér
mikið frægðarorð fyrir hreysti-
lega framgöngu, Sófokles, þá
fimmtán ára að aldri, var fyrir
fegurðar sakir og atgervis
kjarinn til að stjóma kór
æskumanna, sem dönsuðu á
sigurhátíðinni, og Evrípídes,
segir sagan, fæddist á eynni
Salamis einmitt daginn, sem or-
ustan var háð.
Hvort sem þessi sögn er í
öllum atriðum rétt, þá er hitt
víst, að hún túlkar vel á sinn
hiátt þamn ávefetmgj'amiLega sann-
leiik, að allir voru þeir slkáld-
bræðumir ífullu fjöriá blóma-
skeiði því, sem rann upp £
Aþenu eftir sigurinn yfir Pers-
um. Við þann mikla sigur mun
þeim, eins og svo mörguim öðr-
um frægum og ágætum sam-
tímamönnum og samlönd-
um þeirra á 5. öld hafa vax-
ið ásmegin
Hér, í stuttri grein, er þess
engiinn kostur a® reíkja sér-
kenni þeirra Aiskýlosar, Sófo-
klesar og Evrípídesar hvers
um sig. Almennum lesendum,
sem vildu fá nánari vitneskju
um það efni og þróun leiklist-
ar í Aþenu, ætla ég að leyfa
mér að benda á inngang með
þýðingum mínum, annars vegar
á Antígonu SófoklesaT, sem
kom út hjá ísafoldarprent-
smiðju 1961, og hins vegar á
Agaim.emnon Aiakýlosar, sem
Menningarsjóður gaf út 1967.
IV.
„Sæll er Sófokles, sem varð
maður langlífur og hamingju-
samur, miklum og góðum gáf-
um gæddur, höfundur margra
harmleika. Og ævi sinni lauk
hann án þess að hafa orðið
nokkru sinni fyrir barðinu á
ógæfunni.” — Þannig komst
gamanleikaskáldið Frýnikkos
að orði, nokkrum mánuðum eft-
ir aldlát Sófoklesar, í leikriti
sínu „Menntagyðjunum”, sem
sýnt var fyrst í sama sinn og
„Froskarnir" eftir Airistofanes.
„Engan skal sælan prísa fyr-
ir sitt endadægur”, var mikil-
vaegur þáttur í lífsspeki
Grikikja. Gætir þessarair skoð-
unar mjög bæði í leikritum
Sófoklesar og í sagnariti vin-
ar hans, Herodots. Þegar Sófo-
kles var andaður, var mönnum
óhætt að prísa hann sælan.
Hann hafði hlotið í vöggu-
gjöf allair þær náðargjafir for-
sjónarinnar, er Grikkir töldu
raauðsynlegar til að geta lifað
vel og stórmannlega: Hann
var maður góðrar ættar, auð-
ugur, vitur og svo glæsilegur
að vexti og yfirbragði, að
mönnum varð starsýnt á hanin.
Fram yfir þetta e.r ekki mik-
ið vitað um einstök æviatriði
Sófoklesair. En það, sem það er,
styðuir það allt og skýrir þessa
heildarmynd af Sófoklesi sem
einstökum ástmegi guðanna:
Aðeins 15 ára að aldri er hann
fyrir sakir fegurðar og atgerv-
is kjörirun til að dansa og
syngja á sigurhátíð Aþeninga
eftiir orustuna við Salamis.
Hann hineppti fyrstu verðlaun
í fyrsta skiptið, sem hann
keppti sem leikritaskáld á há-
tíð Díonýsosar, og það þó að
meðal keppinauta hans væti
sjálfur Aiskýlos. Hann var
kjörinn hershöfðingi eða
„stnategos”, sem þótti mikil
virðingar- og ábyrgðarstaða, í
stríði því, sem ksnnt er við
eyna Samos. Hann var einn af
þeim tíu mönnum, sem Aþening
ar völdu á stund neyðarinnar
eftir ófarimar á Sikiley til að
veita ríkinu forstöðu og koma
málefnum þess aftur á réttan
kjöl.
Til er skemmtileg svipmynd
af Sófoklesi í veizlu á eynni
Kíos. Söguna segir íon frá
Kíos, sem sjálfur var höfund-
ur harmleika og jafnvel heim-
spekirita. Sagan er úr bók, sem
hann samdi um kyoni sín af
frægum mönnum. Þó að sú bók
sé nú að vísu glötuð, hafa ein-
staka söguir úr henni varð-
veitzt í öðrum ritum.
fon segir: „Ég hitti skáldið
Sófokles á Kíos, þegar hann
hafði harstjóm og var á leið
til Lesbeyjar með flota sinn.
Hann var maður stónvel gef-
inn og allra manna veizluglað-
astur. Hann var þá í boði
Hermesílasar, sem var konsúll
Aþeninga. Þá er hinn ungi
skutilsveinn kafroðnaði, þar
sem hann stóð við eldinn,
spurði Sófokles hann: „Er þér
hugleikið, að ég skemmti mér
vel í veizlunni?” — Þegar
sveinninn játti því, hélt Sófo-
kles áfram: „Vertu ekki með
neinn asa, þegar þú ert að
koma eða fara með bikairinn
minn!” Sveinninn roðnaði enn
meir við þessi orð. En Sófo-
kles sagði við gestinn, sem
næstur honum var: Enn hve
Frýnikkos komst vel að orði,
þega,r hann orti svo: „Logi ást-
arinnair bremnur á purpura-
rauðum vöngum!” —• Þessu
svaraði Eretreumaðurinn, sem
var skólastjóri: „Ég veit, að
þú ert skáld gott, Sófokles.
Eigi að síðu.r hafði Frýnikkos
rangt fyriir sér að kalla kinn-
ar direngsins purpurarauðar,
því að ef mólari hefði notað
purpuralit til að mála kinnar
sveinsins, hefði hann hætt að
sýnast fallegur. Vita-nlega eiga
menn ekki að bera það, sem er
fagurt, saman við hitt, sem ekki
er fagurt ásýndum.
Sófokles brosti að Eretreu-
manninum og sagði: „Þá fellur
þér, vinur minin, ekki í geð
ljóðlínan eftir Símómídes, þó að
Grikkjum þyki hún mjög fal-
leg: „Mærin mælti purpura-
rauðum munni.” Eigi mun þér
heldur geðjast að skáldinu, sem
kallaði Apollon „gullinhærð-
an”. Því að ef einhver málari
sýndi Apollon glóhærðan, en
eigi dökkhærðan, yrði myndin
lakari fyrir bragðið. Og ekki
þætti þér þá xniikið koma til
skáldsins, sem sagði, „hin rós-
fingraða”. — því að ef einhver
málalði fingur róisrauða, þá
vseri hann að sýna hendur á
litunarmanni, en ekki á fagurri
konu”. — Allir hlógu, en
Eretreiumainininin satti hljóðian
við þessa ofanígjöf. — Sófokles
tók þá aftur upp samtalið við
skutilsveininn. Hann spurði
sveininn, sem var að reyna að
ná burt með litlaifingrinum ein-
hvenri smáögn, ssmm flaut ofan
á víninu í bikanpum, hvoirt
hann gæti séð ögnina. Þegar
hann kvað svo vera, sagði
hann honum að blása hana of-
an af, svo að hann þyrfti ekki
að væta á sér fingurinn. Er
drengurinn bar andlitið nær
bika/rnum, færði Sófokles bik-
arinn næir sínum munni, þannig
að höfuð drengsins yrði nær
hans. Þegar höfuð þeirira snert-
ust næstum því, lagði Sófokles
handlegginn um hálsinn á
sveininum og kyssti hann. Þá
kvað alls staðair við lófatak,
hrópað var og hlegið, af því
að hann haflði laðað sveininm til
sín svona kunnáttusamlega. En
Sófokles mælti: „Ég er að leika
listir hershöfðingjans, vinir
mínir. Anmairs segir Períkles,
að endia þótt ég sé skáld, sé
ég lélegur hershöfðingi. En
finnst ykkur ekki, að ég standi
mig nógu vel í herstjórnarlist-
inni, þegar um ástina er að
tefla?“ — Alltaf var Sóflokles
sneisafullur af gamanyirðum og
fyndni, þegar hann var í veizl-
um eða í vinahópi. En á stjórn-
málasviðinu var hann hvorki
snjallari né atkvæðameiri en
hver arenar góður samborgari
hans í Aþenu.“
Þannig farast orð samtíma-
manni Sófoklesair, íon frá Kíos.
Þessi saga minnir ósjálfrátt á
ummæli þau, sem höfð eru eft-
ir Sófoklesi í „Cato Maior"
eftir Cicero. Þar segir: „Vel
komst Sófokles að orði, þá er
hann vair spurður á gamals
aldri, hvart hann nyti enn
ásta: „Drottinn minn dýri!“
sagði Sófokles, „ég er feginn
að vera laus við þann fjanda.
Mér finnst ég vera sloppinn úr
vistinni frá ruddale'gum og
ofsafengnum húsbónda."
V.
Nú hafa þau miklu og ágætu
tíðindi gerzt, að Leikfélag
Reykjavíkur, undir forystu
Sveins Einiatrssonar, leikhús-
stjóra, hefur ráðizt í að sýna
einn af þeim sjö harmleikum
Sófoklesar, sem varðveitzt hafa,
„Antígonu", í snilldarlegri þýð-
ingu í bundnu máli, er gert
hefur Helgi Hálfdánarson.
Með því að höfuiidur þess-
arar greinar var viðstaddur
frumsýningu þessa verks á ís-
lenzku leiksviði núna, suninu-
dagskvöldið 28. des. s.l., getur
hann um það borið, að hér er
um merkan éfanga að ræða í
íslenzkri leikhússögu. Ber
Reykvíkingum og öllum öðrum
löndum vorum skylda til að
sýna slíkri menningairviðleitni,
sem þessi stórmerlka sýning bex
vitni um, verðugan sóma, m.a
með góðri aðsókin og vakandi
áhuga.
Eins og vikið vair að í upp-
hafi þessarar greinar, er hið
bezta í bókmenntum heimsins
síungt og skiljanlegt hverjum
mennskum man-ni, hvar og hve-
nætr sem hann kann að hafa
vaknað til lífsins á þessari jöað.
„Antígonia" Sófoklesar er í
þessum flokki. Með hliðsjón af
sýningu Leikfélags Reykjavík-
ur nú þykir hlýða að faira um
þetta fræga leikrit og efni þess
nokkrum oirðum.
Antígóna Sófóklesar
Sá mundangsás, sem allt
snýst um í þessum harmleik, er
spumingin: „Hvar em eðlileg
takmörk ríkisvaldsins gagnvart
einstaklingnium?" — Þessa
spumingu gaumgæfir skáldið á
ýmsa vegu og bregður á hana
óvæntu ljósi. En hann gerir
það ekki aðeins á fræðilegan
hátt eins og heimspekingur,
heldur með því að skoða spurn
iniguna í þeinri skuggsjá, sem
eitt skýrt afmarkað tilvik
leggur skáldinu upp í hendur:
Er ríkisvaldinu heimilt að láta
refsidóm sinn einnig ná til fall-
ins andstaeðings? Eru efkki
skyldur ættarinnar við sína
nánustu, m.a. jarðarfararskyld
an, æðri öllum boðum verald-
legria valdhafa?
í þessum harmleik Sófokles-
ar er Kreon, hinn nýi konunig-
ur í Þebu, fulltrúi ríkisvalds-
ins. Afetaða hans til hins
fallna fjandmanns ríkisins,
Polýneikesair, mótast ekki af
persónulegu hatri, heldur af
réttmætu hatri á óvini ríkisins,
já, af þeirri skyldu stjómand-
ans að láta refsingu hans verða
öðlrum víti til vamaðar. En
Kreon er auk þess nýsetztur í
hásætið og þess vegnia enn
ákafari að sýna, að hann muni
stjóma af röggsemi og skör-
ungsskap. En hér við bætist, að
Kreon aðhyllist greinilega lífs-
skoðun, sem vaa- að ryðja sér
til rúms í Aþenu um miðja 5.
öld f. Kr. b. eða um svipað leyti
og Sófokles samdi þenn-
an harmleik: skynsemistrúin,
sófístíkin, sem allt sitt traust
setti á „h,eilbrigða“ skynsemi.
Áhangendur þessarar stefnu
litu með kreddukenndum þótta
niður á hina, sem enn trúðu á
guðina og handleiðslu þeinra.
Töldu þeir sér bæði leyfilegt
og skylt að ryðja sér til rúms
skilyrðislaust og tillitslaust. Á
Kreon orkar það t.a.m. ekki hið
minnsta, að mærin un-ga, Antí-
góna, sem ein gerist til að
bjóða honum og ríkisvaldinu
byrginn, er jafnlflramt unnusta
einkasonar hans. Hann steypir
henni í glötun jafnt fytrir það.
Sjálfsánægjan og öryggið í
framkomu Kreons stafa af því,
að hann einn þykist mæla af
Frtamlhiailid á bflis. 9.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
4. jiainúar 1970