Lesbók Morgunblaðsins - 31.05.1970, Blaðsíða 2

Samningur
um sextán
kertaljós
fyrir þær nýjungar, sem hann
setti fram.
Nokkrum dögum síðar hélt
Eiríkur Ormsson austur aftur
ásamt hinum strandflutnings-
mönnunum. f stað skipstjóra-
maddömunnar var nú Hildur
mágkona hans með í ferðinni,
útskrifuð Ijósmóðir. Gegndi
hún þeirri stöðu síðan um ára-
tugi við bezta orðstír í Alfta-
veri.
En fundur Eiríks við Hall-
dór Guðmundsson leið honum
ekki úr minni. Og myndin af
prófteikningunni á skrifstofu
hans sveif honum fyrir hugar-
sjónum og vakti hjá honum
margar og áleitnar spurningar.
Hann vissi að fyrstu rafljósin
hér á landi höfðu verið kveikt
og rafmagnsstöð sett upp í Hafn
arfirði fyrir nokkrum árum.
Síðan hafði Halldór unnið að
því af frábærum dugnaði og
ósérhlífni að ryðja raforkunni
braut og sannfæra menn um
hvílíkiur töfraimáttiur hér var á
ferðinni og hve mætti bæta
„lands og lýðs vors kjör“ með
því að beizla afl fossanna og
beita því í þágu almennings.
— t>eim framkvæmdum hafði
ham'n kynmzt í Sviiss og viðar er
hann ferðaðist þangað að loknu
prófi með smástyrk, sem land-
stjórnin veitti honum fyrir at-
beina Björns alþingismanns
Kristjánssonar. Sama ætlaði
Halldór að gera í Skotlandi —
kynna sér mannvirki og vinna
þar eitthvað, en varð að hverfa
þaðan heim eftir skamma dvöl
aa/kir fjánsfciorts. Þar var emgia
vinnu að fá eins og í Berlín
þar sem hann hafði unmið fyrir
sér í raftækjaverksmiðju, jafn-
framt því sem hann stundaði
nám.
Næst bar fundum þeirra
Eiriks Ormssonar og Halldórs
saman í Hlíð í Skaftártungu
þar sem Eiríkur var, ásamt
Rannveigu konu sinni, nokkr-
ar vikur í kaupavinnu sumar-
ið 1911. Helgi Þórarinsson
bcmidi í Þy'kkvaibæ í Landbroti,
frábær framtaksmaður hafði
sótt Halldór suður til Reykja-
víkur til að fá hann til að líta
á staðhætti til rafvirkjunar í
Þykkvabæ. Voru þeir nú á
leið suður, er þeir komu við í
Hlíð. Þar skoiðiaði Halldór bæjar
lækinn og mældi hann. Mun
hann hafa gert áætlun um
virkjun þar, þótt ekki yrði af
hennd fyrr en löngu seinna. —
Þegar til Víkur í Mýrdal
kom var þar í vegi fyrir Hall-
dóri Þorsteinn Þorsteinsson
verzlunarstjóri, sem ásamt
nokkrum áhugamönnum þar í
þorpinu, tóku sig saman um, er
þeir fréttu um ferð Halldórs
austur að fá hann í bakaleið-
inni til að mæla Víkurá. Gerði
hann síðan áætlun um virkjun,
en forustumenn í kauptúninu
fóru sér að engu óðslega, sem
ekki var von um svo kostnað-
arsama og vafasama nýjung. Þó
kom þar, að gerður var svo-
hljóðandi samningur milli Hall-
dórs Guðmundssonar og Hall-
dóirs JónsBonar f. h. Hvaimimis-
hrepps:
Milli hreppsnefndar Hvamms
hrepps í Vestur-Skaftafells-
sýslu annars vegar og Halldórs
Guðmundssonar rafmagnsfræð-
ings í Reykjavík hins vegar,
er í dag gerður svofelldur
samningur:
1. Halldór Guðmundsson tek-
ur að sér að reisa og fullgera
rafmagnsstöð í Vík í Mýrdal í
í V-Skaftafellssýslu og skialhúin
að öllu leyti vera í fullkomnu
standi og verkið framkvæmt
eftir nánara samráði við
hreppsnefndina.
Ennfremur útvegar Halldór
allt efni til stöðvarinnar og öll
áhöld, er nauðsynleg eru til
raflýsingar, eftir nánara sam-
komulagi við hreppsnefndina,
en innlagning í einstakra
manna hús og áhöld þeirra eru
ekki hér í innifalin og eru
hreppsnefndinni óviðkomandi.
Stöðin skal hafa kraft minnst
12 hestafla, svo að framleidd
verði 250—300 16 kerta ljós.
Efni allt og áhöld fær hrepp
urinn af Halldóri fyrir inn-
kaupsverð, að frádregnum
prósentum, ef gefast, en að við-
bættum öllum kostnaði (flutn-
ingskostnaði). Ef aukaþóknun
gefst pantanda, hlýtur hrepp-
urinn helming hennar.
2. Byrjað skal á verkinu
seinast í ágústmánuði næst-
koim., ein eáigi sikal þó Halldór
Guðmundsson koma austur
fyrr en hreppsnefndin hefir
gert honum aðvart þar um.
Annast skal Halldór um, að
efni og þessh. sé sent svo tím-
anlega til Víkur, að komið
verði, þegar byrja á verkið.
3. Að verkinu loknu greiði
hreppsnefndin Halldóri Guð-
mundssyni kaupgj ald fyrir
verkið, er ákveðst að vera 75 —
sjötíu og fimm aura um klukku-
stund hverja, sem hann viinnur
mieðan verikð sitendur yfir, aiuk
fæðiskostnaðar og húsnæðis
o.s.frv. En andvirði efnis og
áhalda greiðist honum af
hreppsnefndinni á þeim tíma og
þammiig, er þedm kemiur saanan
um. Ferðakostnað Halldórs til
Víkur borgast honum af hrepps
nefndinni hlutfallslega móts
við Helga Þórarinsson í
Þykkvabæ og eftir reikningi.
Samningur þessi er gerður í
2 samhljóða eintökum og held-
ur sinn aðili hvoru.
Reykjavík, 3. maí 1913.
Halldór Guðmundsson
rafmagnsfræðingur (sign)
F.h. hreppsnefndar
Hvammshrepps
Jón Halldórsson
eftir umboðí (sign)
Vitundarvottar:
Páll Sveinsson (sign)
Jón Kjartansson (sign)
Eiríkur Ormsson hafði flutzt
til Víkur sumarið 1912 og ætl-
aði að byggja sér hús undir
Bökkunum eins og fleiri land-
nemar þorpsins. Fékk hann lof
orð um efnið til láns í Halldórs-
verzlun. En áður en til fram-
kvæmda kom, samdist svo um
að Eiríkur byggði hús sitt við
Víkurá, og rafvélunum — túr-
bínu og dynamó — yrði komið
fyrir í kjallaranum og Eiríkur
yrði eftirlitsmaður með raf-
stöðinni. Var nú tekið til
óspilltra málanna með fram-
kvæm'dii’ vorið 1918, stífla gerð
úr grjóti og torfi, húsið relst,
rennustokkur úr tré gerður
miilL'i stíflu og húsis og vélar
pantaðar, línur byggðar og
leiðslur lagðar í öll hús kaup-
túnsinis.
Unnu þeir að þessu, Eiríkur
og Jón bróðir hans undir leið-
sögn Halldórs, sem dvaldi
nokkrar vikur í Vík. Þetta
sama sumar raflýsti hann einn-
iig hjá Bfelga í Þyklkvabæ. Þar
vann með honum Bjarni Run-
ólfsisom í Hólmi.
Framkvæmdir í Vík gengu
eins og í sögu en smáóhapp
skeði, er vatnsþungi uppi-
stöðulónsins náði að grafa und
an miðri stíflunni og mynda þar
djúpan hyl, sem tókst fljótlega
að lagfæra án þess að stiflan
brysti frekar. Hafði Halldór
Guðmundsson þó lagt ríka
áherzlu á að hafa hana bæði
vandaða og trausta.
Elkki er nú vitað hvaða daig
rafljósiiin voru fyrst kveifct í
Vík. En það rnium hafia verið
upp úr miðj'um nióvemiber, því
að rétt á eftir, eða 26. nióv.
straindaði enisikiux toigari, Lord
Garrimigiton við Kerliogiadialsár-
ósia veigmia þess aíð hamm hélt að
Ijósiim í Vik væru Vestmiamna-
eyjar.
Upp í ibúð þairra Rammvedigar
og Eiríks barst suðan frá raf-
vélunum í kjallaranum eins og
rokkhljóð í baðstofunum í gamla
daga, en frammi í eldhúsi þeirra
var voltmælirinn uppi á vegg og
hjóliið til að stjórmia vatnistúr-
bínunni í eldhúsborðinu. Svo
niátemgt var heimih Eiriks
Ormissioiniair hiraná rnýju orku,
sem átti eftir að kiveilkj'a mömg
björt ljós á heimilum margra
landa sinna löngu áður en rík-
israfveiturnar fóru að dreifa
rafmagninu um breiðar byggð-
ir landsins.
Virkjunin í Vík var fyrsta
skrefið á löngum starfsferli
Eiríks Ormssonar að raforku-
málum. Lengi vann hann undir
stjórn hins mikla, fómfúsa
brautryðjanda Halldórs Guð-
mundssonar, sem Eiríkur telur
einn þann mesta og bezta
mann, sem hann hefur kynnst
á sinni löngu ævi. Þar fór allt
saman: Kjarkur og fram-
kvæmdaþrek, dugnaður, út-
sjón og áræði og síðast en ekki
sízt, afburða vandvirkni og sú
trúmennska í verkum, sem
aldrei brást. Hann vann öll
sín störf undir þessu kjörorði:
Allt skal vera fyrsta flokks og
lýtalaust.
Næsta ár unnu þeir bræður,
Eiríkur og Jón, hjá Halldóri að
rafvæðiragu Vestmannaeyja.
Skipti Halldór þannig milli
þeirra verkum, að Jón, sem fór
fyrri hluta suimans lagði leiðsl-
ur í húsin og vann að niður-
setningu véla, en Eiríkur sem
fór um haustið vann með Hall-
dóri að útileiðslum, innfærsl-
um i hús og niðursetningu véla
þess á milli. Rafvélarnar hafði
Halldór pantað frá Þýzka-
landi. Nú var heimsstyrjöldin
fyrri skollin á og Bretar hindr
uðu allan útflutning. Varð
Halidór að fara þangað sjálf-
ur að sækja þær því ekki
vildi hann fara að ráðum
þeirra, sem ráðlögðu honum að
fresta framkvæmdum fram yf-
ir stríðslok. Var þetta hin
mesta háskaför. Vélamar voru
fnaimlaiididiar í bæ niálægit veistur
vígstöðvunum og skotdrunumar
bárust Halldóri til eyana þar
sem nann var x verKsmiwjunnl
að taka á móti vélunum. Skip-
iiðt s©m fiutti Halldór og vél-
arnar heim kom við í Skot-
landi. Hafði Halldór útvegað
útflutningsleyfi fyrir vélunum
og komst hann með þær heim
heilu og höldnu svo að stöðin
gat tekið til starfa á tilsettum
tíma.
Næsta verkið, sem Eiríkur
Ormsson vann að fyrir Hall-
dór Guðmundsson var að
virkja Hnjúksá í Bíldudal.
Sitóð 'það verk yfir hátt á ammt-
að ár enda margt til tafar en
aðstaða erfið og tæki ófullkom-
in, td. aðeins hestvagnar til
flutnings o.s.frv.
Steypujármsrörin í aðrennsl-
ispípuna voru pöntuð frá Eng-
laindi og serad í tveimur isieiradiinig
um. Sú fyrri komst slysalaust
til Bíldudals, hin seinni fórst
á leiðinni. Var þá gerð ný pönt
un, sem fór einnig í sjó-
inn. Þessi rör voru hvert um
sig 400 kg. á þyngd. Nú var
ekki hægt um vik að panta rör
fyrir þau, sem glötuðust, enda
hætt við að afgreiðslutíminn
hefði orðið æði langur. Var þá,
illu heilli, samið um gerð á
steinsteypurörum, sem reynd-
ust ónothæf. Tvisvar var
sökkt skipum með töflur, sem
áttu að fara í stöðina. Loksvar
stöðin sett í gang mælalaus,
sem mun vera einsdæmi með há
spennustöð. Það var haustið
1917.
Á sama tíma og virkjað var
á Bíldudal var Patreksfjörður
raflýstur. Vann Jon Ormsson
þar fyrir Halldór við raflagn-
ir úti og inni og sá um stíflu-
byggingu og skurðgröft fyrir
pípur. Vélarnar fyrir þessa stöð
voru keyptar í Svíþjóð. Sigldi
Halldór til þeirra innkaupa og
sjálfur var hann lifið og sálin
og drifkrafturinn í öllum fram-
kvæmdum, hvort sem hann var
nálægur eða í fjarlægð.
Jafnframt því, sem Halldór
tók að sér virkjunarfram-
kvæmdir víðsvegar um landið
óx og efldist starfsemi hans í
Reykjavik. Hann rak verzlun
með rafmagnsvörur, hafði verk-
stæði, tók að sér lagnir í hús
o.s.frv. Hafði hanra stundum
allt að 40 manns í vinnu. Aðal-
verkstjórar voru þeir Eiríkur
og Jón Ormssynir, unz þeir
stofnuðu sitt eigið fyrirtæki.
Fór Eiríkur til Danmerkur í
ársbyrjun 1922 til að læra raf-
véla- og mælaviðgerðir. Síðar
stofnsettu þeir bræður sitt
landskunna fyrirtæki, Bræð-
urnir Ormsson hf., sem Eirikur
hefur rekið æ síðan, nú síð-
ustu árin í nýbyggingunni við
Lágmúla 9.
Þaið er miáiaki tilviljun — ©n
það er þá að minnsta kosti
skemmtileg tilviljun, að þegar
þetta er ritað — 2. maí 1970 —
stendur yfir vígsla mesta mann
virkis, sem enn hefur verið
reist á fslandi — orkuversins
við Búrfell.
Slík þróun mála mundi ekki
hiafia kiomið á óvart hinuirn
mikla og hugsjónaríka braut-
ryðjanda, Halldóri Guðmunds-
syni. Hann ætlaði raforkunni
meiri hlut í framförum lands-
ins og framtíð þjóðarinnar
heldur en nokkurn mann gæti
órað fyrir. Þeirri hugsjón helg
aði hann sina miklu hæfileika
— allt sitt líf — en hér fór
eins og oftar — að fáir njóta
eldanna sem fyrstir kveikja þá.
2 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
31. maí 1970